Kunstzone

We rollen van de ene ramp in de andere. Covid-19 lijkt in Nederland steeds meer ‘onder controle’, maar de updates en pushberichten over de pandemie hebben plaatsgemaakt voor een andere onophoudelijke informatiestroom: die over de verschrikkelijke situatie in Oekraïne. Opnieuw is er een situatie ontstaan waarin niemand echt weet wat er staat te gebeuren. Opnieuw is er ruimte voor onrust, waarbij men verbouwereerd reageert en spreekt van ‘schade en schande’ dat niet alle Russen massaal de straat opgaan en zelfs ontkennen dat er een oorlog is. Maar kan je het mensen kwalijk nemen, als de enige informatie die zij krijgen niet klopt? Het veroorzaakt bij mij een beklemmend gevoel.

Op zoek naar lucht bezocht ik afgelopen weekend een comedyshow. Live. In een theater. Zonder mondkapje. Het was een heerlijke ervaring – wat een voorrecht om in vrijheid te kunnen bewegen. Voor de pandemie bezocht ik zelden zo’n show, omdat die vaak een iets te hoog entertainmentgehalte heeft naar mijn smaak. Maar in tijden van covid-19 was ik naarstig op zoek naar een vleugje humor en luchtigheid. Door meer shows te bezoeken waardeer ik de essentie van dit ambacht steeds meer. In iedere grap zit immers een kern van waarheid.

In het voorprogramma stonden een aantal ‘nieuwe namen’ opgesomd. Ik heb het altijd te doen met de eerste comedian. Die heeft de ondankbare taak om het publiek een beetje op te warmen. Hij had ook nog het totaal ongezellige thema ‘oorlog’ gekozen om zijn moraal kracht bij te zetten: ‘false information beats no information’.

De comedian wijdde uit over domme uitspraken van mensen, zoals: ‘als ik in een oorlog zou moeten vechten dan zou ik nooit in een foxhole willen staan met. . .’. Met de nodige humor kwam de zaal los. Moeiteloos kletste hij verder over de foxholes en dat je je vooral zorgen moest maken als je in de 21e eeuw nog in een foxhole zou moeten vechten, want die worden al jaren niet meer gebruikt. Iedereen in de zaal leek zijn verhaal aan te nemen. Ik ook. Ik weet namelijk niets over foxholes.

Na wat punchlines ebde het gegrinnik en gelach een beetje weg. ‘By the way, the thing about the foxholes not being used anymore is not true.’ Zo, met m’n eigen ogen erin getuimeld. Pijnlijk maar waar. False information beats no information.

Iedereen heeft het, maar weinigen zijn zich ervan bewust – en na een avondje doorhalen kan het flink verstoord zijn. Rarara, wat is het?

Het zintuig ‘proprioceptie’. Toen ik dit woord voor het eerst hoorde tijdens mijn dansopleiding, had ik geen idee van het bestaan ervan. Het was een beetje als de ontdekking van de extra knoop aan het waslabel van je blouse. Iets waar je je pas bewust van wordt als iemand je hier op wijst. Proprioceptie wordt ook wel positiezin genoemd en is het vermogen te weten waar je lichaamsdelen en je lichaam zich bevinden ten opzichte van elkaar en van de ruimte om je heen. Je kunt het zelf testen: sluit je ogen en raak met je vinger het puntje van je neus aan.

In de dans is proprioceptie een zintuig waar je eigenlijk niet omheen kan. Men zegt dat de proprioceptie van dansers over het algemeen sterker ontwikkeld is dan bij ‘andere mensen’. Dat klinkt aannemelijk, je traint als danser immers dag in dag uit met je lichaam als enige instrument. Daarnaast is het handig als je weet waar je armen en tenen zitten en andere dansers niet een oog uitsteekt, omdat je op het toneel wild om je heen zwaait zonder perceptie van de ander. In het dagelijkse leven, wat je met een beetje kleur kan zien als één grote choreografie, kunnen mensen prima (on)bewust omgaan met dit zintuig. Wat maakt het bij dansers dan zo magisch?

Het was tijdens de dansvoorstelling Or Die Trying van Alida Dors dat de aantrekkingskracht van dit zintuig me weer duidelijk werd. Hoog in energie met harde beats door de speakers kreeg proprioceptie vorm door het collectieve fysieke bewustzijn van de lichamen op het toneel. Weten waar de ander zich bevindt zonder die persoon te hoeven zien – maar door elkaar te voelen door middel van zelf (proprius) waarneming (perceptie). Ondanks de letterlijke vertaling, waarbij het ‘zelf’ centraal staat ten opzichte van de ruimte, beperkte proprioceptie zich bij de dansers niet tot de randen van het eigen lichaam, of de randen van het toneel. Het straalde verder tot het ook andere lichamen in de ruimte bereikte: die van het publiek. Zie daar de magie van proprioceptie.

Het bereiken van de ander, door het eigen lichaam, door de ruimte, door (onzichtbare) grenzen en muren heen. Wat zou er gebeuren als we de magie van proprioceptie allemaal bewuster in zouden zetten om een ander te bereiken?

Een zin die de laatste tijd nogal vaak geroepen wordt over zeer uiteenlopende onderwerpen. Meestal lach ik er om – het doet me denken aan kleine kinderen die boos met hun voeten op de vloer stampen omdat ze hun zin niet krijgen. Maar ik moet eerlijk bekennen dat ik laatst ook zo’n moment had. . .

Met de komst van covid-19 hebben alle digitale mogelijkheden een vlucht genomen. Binnen no-time waren allerlei culturele instellingen, scholen en bedrijven overgestapt naar digitaal (thuis)werken. Een ontwikkeling die ik toejuich: ik kan meer en makkelijker overleggen met mijn collega’s en ervaar dit als een positieve boost voor de kwaliteit van het onderwijs. Maar er zitten ook nadelen aan deze snelle omschakeling. Bijvoorbeeld op het gebied van privacy en digitale veiligheid. Een aantal gevallen van hacks en ransomware attacks bij hogescholen en universiteiten kwamen aan het licht – wat doe je dan als organisatie? Heel goed dus dat de overheid vindt dat onderwijsinstellingen alles op alles moeten zetten om gegevens veilig te houden en hier respectvol mee om te gaan. Maar wat als een instelling de mogelijkheden om met veilige software te werken niet faciliteert? Zijn de docenten dan aansprakelijk voor het delen van informatie op een ‘onveilige’ manier? En hoe zit het met collega’s die nooit opgeleid zijn om met deze digitalisering om te gaan? Wat mag er wel, waar ligt de grens, en wanneer schieten we door in dit krampachtige beveiligen waarbij we de kern uit het oog verliezen?

Veel van mijn collega’s hebben weinig kennis van ICT, hebben er moeite mee of weten überhaupt niet wat de mogelijkheden (en gevaren) zijn. Gevolg is dat er via de ‘ouderwetse’ manier toch beoordelingen en ‘gevoelige informatie’ worden gedeeld via wegen waar cybercriminelen waarschijnlijk zo de data op kunnen halen.

Een aantal dagen geleden maakte ik zo’n situatie mee. In de eindsprint van dit zeer bewogen academisch jaar was er een dappere ziel die een poging wilde wagen om nog iets van overleg te voeren via de mail over een aantal studenten. Deze poging werd direct afgekapt – want het delen van informatie op deze manier was echt ‘not done’. Vervolgens was er over en weer wat toelichting, werden excuses gemaakt en ging de wind weer liggen.

Een paar dagen later werd opnieuw een poging gedaan een overleg in te plannen voor een voortgangsbespreking – om een soort warme overdracht te doen en een stand van zaken op te maken. Maar ook deze poging werd direct afgekapt – het was absoluut niet de bedoeling dat wij als docenten het over de studenten en hun voortgang zouden hebben. Dat was toch al wel duidelijk geworden? En daar waren ze, mijn stampvoeten op de grond: ‘Er mag ook helemaal niets meer!’

We spreken al een tijd over de anderhalvemetersamenleving: niets aanraken, vaak je handen wassen, voldoende afstand houden. Als het om covid-19 gaat begrijpen de meeste mensen dat het kwalijk is om de regels te overtreden en het besmettingsrisico te vergroten. Het is een serieuze zaak. We maken het beste van de mogelijkheden die er zijn. Dat we voorlopig vage kennissen en verre familieleden geen hand hoeven te geven in de Hollandse verjaardagskring met drie zoenen is misschien iets om erin te houden na de anderhalvemeter-raak-niets-aan-en-desinfecteer-jezelf-samenleving.
Maar nu bekruipt mij het gevoel dat dit distantiëren ook doorsijpelt in het ‘figuurlijk niet-aanraken’ bij complexe zaken zoals de politieke puinhoop, de polarisatie in Nederland of jonge mensen die de lust voor het leven verliezen. We hebben het er liever niet over.

Enige tijd geleden was ik in een ruimte met zo’n onderwerp dat je beter niet aan kan raken: jonge mensen. Aan hen was gevraagd om de installatie ‘Tafel van de Wereld’ te observeren (naar het idee van Hannah Arendt). Hoewel de kunstenares in de ruimte aanwezig was, besloten deze jonge mensen om niet direct met haar te communiceren (AFSTAND HOUDEN), maar zachtjes met elkaar te smoezen. Er werd om de installatie heen gelopen en gebogen, er werd gekeken, gesnuffeld en geroken. Toen kwam de grote vraag: ‘Mag ik dit aanraken?’. Stilte – vragende blikken – een observant: ‘Ik weet het niet. Ik denk het niet – ze heeft er niets over gezegd… Maar ja: het is wel Kunst’.

Ik weet eigenlijk niet of de vraag of het antwoord mij het meest raakte. Nieuw is de vraag over het wel of niet aanraken van kunst niet. Ik denk dat de twijfel, de voorzichtigheid, de onzekerheid wellicht, mij wat triest stemde: waar is het avontuur, het risico, de durf?
Er was één jong mens dat aan de twijfels van de groep geen gehoor gaf. Een korte blikwisseling met de kunstenares en een seconde later werd de installatie (genuanceerd en met respect) ontleed. De jongere vond verscholen in de installatie een boodschap: ‘Daar ben je’.

We moeten blijven aanraken – voorlopig nog even figuurlijk, maar snel ook weer letterlijk – om te weten waar we zijn.

Ninya de Wever, Tafel van de Wereld, Geïnspireerd op het werk van Hannah Arendt

Het begrip ‘inclusiviteit’ kom je tegenwoordig overal tegen. Zowel commerciële partijen als de overheid zetten flashy campagnefilmpjes in met het beeld dat iedereen onderdeel is van de maatschappij. Tegelijkertijd kent onze maatschappij veel (digitale) overheidssystemen, zoals het burgerservicenummer. Is het niet eens tijd om te kijken naar de inclusiviteit van deze systemen om überhaupt een maatschappij te kunnen creëren ‘voor iedereen’?  

Met het burgerservicenummer (BSN) kunnen veel burgers prima uit de voeten. Maar heb je er ooit bij stilgestaan hoe belangrijk dit nummer eigenlijk is? Het BSN is een persoonsgebonden nummer waarmee je als burger toegang krijgt tot alle ‘loketten’ van diverse Nederlandse overheidsinstanties. Sinds 2007 is het systeem geïmplementeerd in combinatie met DigiD, een soort digitaal paspoort voor overheidsinstanties. In plaats van elke keer bij instanties gegevens opnieuw te moeten delen, wordt alle informatie op één plek verzameld. Je studie, onderwijszaken, zorgverzekering en belastingen zijn allemaal gekoppeld aan dit nummer. Handig? Dat ligt geheel aan je situatie.

Hoewel er nog mogelijkheden bestaan om een en ander via de post te regelen, functioneert je BSN vooral digitaal en is toegang tot het internet een vereiste. Daarnaast moet je kunnen lezen en schrijven, want veel websites van de overheid zijn niet toegankelijk voor mensen met een beperking. Terwijl dat wel verplicht is. Een beetje wegwijs zijn in bureaucratische taal is trouwens ook wel handig om in alle verschillende portalen van steeds meer instanties de juiste formulieren te vinden. Een behoorlijke groep burgers wordt op deze manier buitenspel gezet met mogelijk grote gevolgen als het leven niet zo loopt als gehoopt. Is het dan inclusief om een overheidssysteem op deze manier in te richten? Niet per se. Maar gelukkig is daar dan nog wel de service waar de burger op terug kan vallen, toch?

Bij het implementeren van deze systemen horen protocollen voor alle burgers met een BSN. Servicemedewerkers van de overheid die te maken krijgen met deze protocollen dienen ze tot op de letter uit te voeren en te volgen op een soort Ikea-handleiding-achtige manier. Efficiënt en effectief? Dat zeker. Maar zodra er een schroefje ontbreekt in jouw pakket kan je het gewenste eindresultaat wel vergeten. Mensen die in zwaar weer verkeren worden vaak van het (Ikea)kastje naar de (overheids)muur gestuurd.

In een tijd waarin de overheid een peperdure pasklare oplossing heeft liggen voor bedrijven in nood – zoals KLM – is het vreemd om te merken dat de service voor burgers rigide en onvermurwbaar blijft. Er lijkt meer prioriteit te liggen bij het systeem dan bij de mensen die het zou moeten dienen. Het lijkt dus toepasselijker om het een burgersysteemnummer te noemen dan een burgerservicenummer. Het zou onze overheid sieren als ze in de toekomst de burger minder zou beschouwen als een nummer maar als mens. Dat lijkt me sowieso een goed startpunt voor een inclusieve maatschappij.