Kunstzone

Blog / Jappe Groenendijk /

• 27-05-2021

  Red de lerarenbeurs

  Begin augustus ontvang ik het eerste bericht van een kandidaat-student die zich afmeldt voor de master Kunsteducatie omdat haar aanvraag voor de lerarenbeurs is afgewezen. Al snel volgen meer mails van teleurgestelde docenten die geen ondersteuning krijgen om door te studeren. Wat is hier aan de hand?

  Pot geplunderd
  De lerarenbeurs biedt bevoegde leraren een vergoeding als zij een vervolgopleiding aan hbo of universiteit willen volgen. Een uitstekende regeling, want onze maatschappij vraagt om (kunst)docenten die zich blijven ontwikkelen. Maar vorig schooljaar was minister Slob naarstig op zoek naar geld om het lerarentekort te bestrijden en hevelde hij 28 miljoen over van de lerarenbeurs naar zij-instroomtrajecten. Hij verzekerde de Tweede Kamer dat er voldoende budget zou overblijven, waarna de Kamer – zonder de cijfers te controleren – instemde. Toen het kwaad was geschied, bleek dat meer dan 2400 aanvragen moesten worden afgewezen.
  DUO erkende dat de pot al binnen één uur na openstelling leeg was. En dat terwijl kandidaten-studenten pas drie maanden later een afwijzing ontvingen. Dit zorgde voor allerlei praktische problemen: scholen hadden vervangers aangenomen om uren van studerende collega’s over te nemen en bij de hoger-onderwijsinstellingen regende het afmeldingen van aankomend studenten die hun studie zonder beurs financieel niet konden bolwerken. Maar vooral zuur voor al die kandidaat-studenten die zich hadden verheugd op inspiratie en verdere professionalisering.

  Nu nog minder
  Uit een reconstructie in het Onderwijsblad blijkt dat het geblunder met de lerarenbeurs gemakkelijk voorkomen had kunnen worden. En een motie van Kamerleden heeft nergens toe geleid. Sterker nog, inmiddels is duidelijk dat de bezuinigingen structureel zijn en dat het budget komend jaar nóg een paar miljoen euro lager zal uitvallen.
  Momenteel wachten weer duizenden leraren vol spanning op de uitslag. Toen op 1 april om middernacht de nieuwe aanvraagperiode startte lag de website van DUO plat. ‘Ik zat met twee laptops klaar en kon de aanvraag pas om twee uur ’s nachts voltooien. Alsof je een concertticket van Beyoncé probeert te bemachtigen’, verklaarde een docent aan de AOb.

  Een leven lang leren
  Uiteraard is het belangrijk dat er geld wordt vrijgemaakt voor zij-instromers om het nijpende lerarentekort te lijf te gaan. Maar het is kortzichtig om deze financiering te onttrekken aan de lerarenbeurs. De overheid heeft de mond vol van een leven lang leren. In talloze sectoranalyses en rapporten wordt erop gehamerd dat de kwaliteit van het onderwijs omhoog moet en wordt er onderstreept hoe belangrijk het is dat leraren zich blijven bijscholen, om aansluiting te houden met actuele inzichten uit het werkveld. Het onderwijs kent bovendien een grote uitstroom, mede door gebrek aan ontwikkelperspectief. Als bestaande leraren worden tegengewerkt om zich verder te professionaliseren, raakt het onderwijs alleen maar meer bevlogen docenten kwijt. Dit beleid is dweilen met de kraan open.

  +
• 18-03-2021

  Geleerde en geleefde kennis

  Afgelopen vrijdag mocht ik aanschuiven bij de podcast van antropoloog Aminata Cairo. Op drie verschillende continenten gingen sprekers via videoverbinding met elkaar in gesprek. Ter voorbereiding lazen we een hoofdstuk uit Aminata’s nieuwe boek Holding Space, over onder meer de relatie tussen informatie, kennis en macht.

  Onderwijs is voor een groot deel gericht op het verwerven van kennis. We zijn vaak geneigd om kennis per definitie als waardevol te zien. Maar kennis kan ook een wapen zijn om anderen buiten te sluiten en informatie iets om je achter te verschuilen. Soms moeten we dan ook eerst bepaalde kennis ‘ontleren’ om open te staan voor het verhaal van de ander.

  Eduardo, een onderzoeker uit São Paulo, Brazilië, vertelde hoe in zijn land de kennis van de inheemse bevolking eeuwenlang stelselmatig is vernietigd. En hoe in de huidige tijd transmensen tegen een muur van informatie en regels oplopen als zij proberen hun naam te veranderen in hun paspoort.
  Courtney uit Bay Area, Californië, staat als advocaat dagelijks vluchtelingen uit Midden-Amerika bij. Veel van hen komen uit een cultuur waarin storytelling belangrijk is. Probleem is alleen dat de authentieke, metaforische manier waarop zij hun levensverhaal vertellen in Amerikaanse rechtbanken als onbetrouwbaar wordt beoordeeld. De juridische waarheidsprocedures van het westerse rechtssysteem matchen niet met de manier waarop Courtney’s cliënten zichzelf begrijpen – met vaak schrijnende gevolgen.

  De strijd om welke kennis van waarde is, woedt ook binnen het hoger kunstonderwijs. In onze leslokalen is er regelmatig discussie over welke bronnen relevant zijn of wiens persoonlijk archief op waarde wordt geschat. Over wat kwaliteit is en wie in de positie is om dat te bepalen. Ik denk aan de trompettist die van zijn conservatoriumdocent te horen kreeg dat hij niet met elektronische effecten mocht experimenteren, omdat dat geen echte jazz is. Of aan de acteur die op de toneelschool een stuk wilde spelen dat hij uit het Papiaments had vertaald, maar van zijn docenten te horen kreeg dat het van onvoldoende kwaliteit was.

  De vraag is natuurlijk of wij kunstdocenten in staat zijn verschillende soorten kwaliteit te herkennen. En of we in staat zijn om naast geleerde kennis ook geleefde kennis op waarde te schatten. Bovenstaande voorbeelden laten zien dat kennis niet neutraal is – kennis is altijd gesitueerd. Onszelf daaraan blijven herinneren is een lastige opgave, onze overtuigingen bieden namelijk houvast. Maar als we onze eigen positie als onwrikbare norm gaan beschouwen, wordt een dialoog met een ander steeds moeilijker. Terwijl het mooie van een werkelijke dialoog juist is dat je er beiden veranderd uitkomt.

  Holding Space: A Narrative Approach to Diversity and Inclusion is binnenkort verkrijgbaar via aminatacairo.com.

  + + -
• 08-01-2021

  Machtsmisbruik in hoger kunstonderwijs

  Afgelopen maanden woedde er een stevig debat over machtsmisbruik in de kunsten en het kunstonderwijs. Eind oktober berichtte NRC Handelsblad over de vele slachtoffers van de Nederlandse kunstenaar Julian Andeweg. In reactie daarop werden via het anonieme Instagramaccount Calloutdutchartinstitutions talloze verhalen gedeeld over seksisme, racisme en machtsmisbruik op verschillende kunstacademies. In november zond de NTR een documentaire uit over de voormalig studieleider van de Amsterdamse Toneelschool die in 2015 werd beschuldigd van grensoverschrijdend gedrag en machtsmisbruik.
  Er is al veel geschreven over het klimaat in het kunstonderwijs dat excessen mogelijk maakt. Docenten wijzen op structuren binnen veel onderwijsinstellingen die een competitieve cultuur veroorzaken, van informele aanstellingsprocedures tot vele flexcontracten. Judith Boessen wijst terecht op weeffouten in het kunstonderwijs en hardnekkige archetypen zoals de ‘echte kunstenaar’. In navolging daarvan wil ik stilstaan bij enkele problematische opvattingen die verandering in de weg staan.

  Autonomie kunstenaar
  Allereerst is daar de romantische notie van de kunstenaar als onaangepast genie. En direct daarmee verbonden: de notie van de autonomie van de kunstenaar. NRC-columnist Frits Abrahams schrijft over de zaak Andeweg: ‘Hoe verwerpelijk zijn gedrag ook geweest kan zijn, het moet worden gescheiden van zijn verdienste als kunstenaar. Als gedrag en kunst onder één noemer worden gebracht, is het einde zoek.’ Een dergelijke resolute scheiding tussen werk en kunstenaar miskent echter dat Andewegs imago als bad boy juist bepalend was voor zijn succes en werd gecultiveerd door docenten, curatoren en critici.

  Normalisering gedrag
  In het kunstonderwijs wordt hufterig gedrag helaas soms goedgepraat als een lesje realisme: ‘als je niet tegen een stootje kunt, ga je het niet redden in dit werkveld’. Maar door dergelijk gedrag te vergoelijken, normaliseren we een giftige werkcultuur. Het is niet normaal dat een regisseur tegen zijn spelers begint te schreeuwen als de premièredatum nadert. Het is niet normaal dat een galeriehouder jonge kunstenaressen flirterige sms’jes stuurt. Als we in het onderwijs dergelijk gedrag reproduceren houden we deze cultuur in stand.

  Zelfbeeld
  Een ander probleem is dat sommige kunstdocenten zichzelf primair zien als kunstenaar, ook in hun onderwijspraktijk. Begrijp me niet verkeerd, de kunstenaar-docent heeft een hybride praktijk en beide polen kunnen elkaar goed aanvullen. Maar het wordt problematisch als een docent zijn rol als pedagoog miskent en de machtsrelatie veronachtzaamt die inherent is aan iedere onderwijspraktijk.

  Vertrouwen
  Deelgenoot zijn van iemands artistieke werkproces is per definitie intiem. Dat vraagt om wederzijds vertrouwen. Er zijn dan ook stemmen die waarschuwen voor nadelige effecten van gedragscodes in het kunstonderwijs. Wanneer docenten zich te zeer geremd voelen, kan dat de wankele vertrouwensbasis tussen docent en student eveneens schaden. Dat zal ik niet ontkennen. Maar we moeten allereerst erkennen dat de heersende werkcultuur op veel academies machtsmisbruik in de hand werkt. Als het om dat te doorbreken nodig is dat sommige docenten zich de komende periode overbewust worden van hun eigen handelen, is dat een prijs die we bereid moeten zijn te betalen.

  + + -
• 26-10-2020

  Wijze lessen van foute mannen

  Tijdens een les kunstfilosofie gaf een student aan moeite te hebben met het bestuderen van denkers waarvan we weten dat zij er opvattingen op nahielden die wij tegenwoordig verwerpelijk vinden. Hoe laten we onze interpretatie van een tekst beïnvloeden door onze kennis over de persoonlijke of politieke opvattingen van de auteur?

  Daar had ze een goed punt. We lazen die week de Poëtica van Aristoteles – een tekst waar in de westerse wereld graag naar wordt verwezen als startpunt van de theater- en literatuurwetenschap. Tegelijkertijd weten we dat Aristoteles’ standpunten over bijvoorbeeld slavernij en vrouwenrechten bepaald niet stroken met onze hedendaagse opvattingen. Hoe valt dat te rijmen?

  Kritisch lezen
  Enerzijds, enig moreel relativisme is nodig als we willen voorkomen dat de gehele canon door onze vingers glipt: vrijwel geen enkele auteur uit het verleden houdt stand langs een eenentwintigste-eeuwse meetlat. Anderzijds, als we geloven dat de door ons geselecteerde teksten nog altijd tot ons spreken, inzichten bevatten die nog steeds de moeite van het bestuderen waard zijn, dan hebben we een selectiecriterium nodig op basis waarvan we kunnen bepalen waarom bepaalde opvattingen wel relevant zijn om over te dragen en andere ons minder welgevallige niet. En die grens is niet gemakkelijk te trekken.

  Toen ik filosofie studeerde heb ik nooit geleerd dat Aristoteles ook een theorie had over de inferioriteit van de vrouw of dat Kant en Hegel er uitgesproken racistische denkbeelden op nahielden. Heideggers antisemitisme werd afgedaan als irrelevant voor zijn filosofische theorieën. Dat zie ik zelf inmiddels anders. We moeten niet blind zijn voor de schaduwkanten van hun denken. Als docent dienen we deze te benoemen, in de les dienen we ze kritisch te onderzoeken en erover in gesprek gaan.

  Vertalen
  Daarom was ik dankbaar dat mijn student haar ongemak uitte. In de klas ontstond een levendige discussie over de waarde van intellectueel erfgoed. Iemand gaf aan het waardevol te vinden in gesprek te gaan met mensen die van ons verschillen, ook als hun stem klinkt uit een tekst uit het verleden. Iemand anders wees erop hoe belangrijk het is om standpunten nooit kritiekloos tot ons te nemen; het is relevant te weten op welke punten invloedrijke theorieën tekortschieten, zodat we niet dezelfde denkfouten blijven maken.

  Vanwege zulke gesprekken doceer ik graag filosofie aan kunsteducatoren. Iets begrijpen is namelijk niet de denktrant van de schrijver of docent overnemen, maar de stof eigen maken en naar onze eigen woorden vertalen. Mijn studenten zien voortdurend toepassingen van concepten waar ik nog niet aan gedacht had, of wijzen op tekortkomingen van een theorie vanuit hun praktijkervaring. Als het goed is, leren we zo iedere les van elkaar.

  

  + + -

Funny How? EuDaMus | Europese dag van muziek op school 20. Van moed en twijfel en vernieuwen in de kunstvakken 54. Column | Van Gerwen denkt door