Kunstzone

Net als in veel sectoren van onze maatschappij staat het thema duurzaamheid bij veel musea hoog op de agenda. Vaak zijn hiervoor maar weinig middelen en personeel beschikbaar. Daarom spelen netwerkorganisaties die hierover informeren en adviseren een belangrijke rol.

Nemo, het netwerk voor Europese musea, werkt heel actief rond dit thema in de werkgroep ‘Sustainability and Climate Action’. Deze werkgroep draagt bij aan de duurzame ontwikkeling van Europese musea door middel van onderzoek en belangenbehartiging. Ook biedt de werkgroep ruimte voor uitwisseling van kennis over en ervaringen met de aanpak van de klimaatcrisis. Zo deelt de werkgroep goede praktijkvoorbeelden binnen de Europese museumsector en adviseert ze musea over de mogelijkheden om een duurzame transitie van hun organisatie te realiseren.

In M werken we al een aantal jaren aan het thema duurzaamheid. In 2013 zijn we gestart met een M-ecoteam waarin collega’s van verschillende afdelingen werken aan bewustwording, acties en een duurzaam beleid voor het museum. Hiervoor maakte het M-ecoteam een actieplan, dat een work in progress is en blijft. Het is een gefaseerd en gedeeld plan voor de hele organisatie, dat de verschillende facetten van duurzaam werken onder de loep neemt. Een aantal acties is afgerond, maar er is nog veel werk aan de winkel.

In februari deelden we onze ervaringen met collega’s van andere Vlaamse musea tijdens een studiedag over duurzaamheid die plaatsvond in ons museum. De dag werd georganiseerd door Faro, Vlaams Steunpunt voor cultureel erfgoed, en het Pulse Transitienetwerk. Pulse adviseert en brengt organisaties met dezelfde noden rond duurzaamheid in contact met elkaar. Tijdens de dag leerden we van elkaar en leerden we vooral om stap voor stap te werken. Ook werd duidelijk dat duurzaamheid verschillende deelthema’s bevat, zoals welzijn op het werk en langdurige community building met je publiek. Mooie uitdagingen om mee aan de slag te gaan en vooral te kijken waar je als museum zowel praktisch als inhoudelijk accenten kan leggen.

Een mooi voorbeeld van een museum in België dat inhoud, duurzaamheid en community building in zijn missie verwerkte is het Felix Art Museum in Drogenbos, dat zichzelf omdoopte tot Felix Art & Eco Museum. Het museum is een voorbeeld van geïntegreerde cultuurbeleving van kunst, erfgoed en ecologie. Het werk en de ideeën van schilder en boer Felix De Boeck vormen het kompas van hun activiteiten waarin zowel avant-gardekunst als duurzaamheid centraal staan. Kunst- en natuurbeleving gaan in dit museum hand in hand. Zulke initiatieven tonen dat musea steeds in beweging zijn en relevant zijn in onze huidige maatschappij.

In 2020 lanceerde ICOM, International Council of Museums, ‘solidarity’-projecten. ICOM nam dit initiatief om ervoor te zorgen dat de vele activiteiten die musea opzetten naar aanleiding van de covid-pandemie niet verloren gaan en gedeeld worden met musea wereldwijd. In 2022 breidde ICOM deze subsidieregeling uit door landelijke comités te stimuleren ‘solidarity’-projecten op te zetten met comités van andere landen. 

Een bijzonder ‘solidarity’-project waar ik aan meewerk is een samenwerkingsproject van ICOM Belgium en ICOM EL Salvador. Beide comités dienden een project in om de museumcollega’s in El Salvador te ondersteunen op het vlak van publiekswerking. In veel musea in El Salvador zijn geen aparte diensten of mensen beschikbaar voor educatie en ontbreekt het aan middelen. Vanuit die vraag ben ik als nationaal correspondent van ICOM/CECA Belgium, samen met mijn Franstalige collega Stéphanie Masuy, betrokken bij het project. 

Doel van het project is om de Salvadoraanse museumcollecties dichter bij de mensen te brengen. Door de nasleep van covid en het onrustige politieke klimaat is het voor veel mensen niet evident om musea te bezoeken. Daarom werd besloten om buiten de museummuren te treden en naar de gemeenschappen te trekken door toolkits te ontwikkelen. Tien Salvadoraanse musea stelden zich kandidaat en werkten het voorbije jaar aan de ontwikkeling van deze toolkits voor scholen en gemeenschappen.  

Omwille van de diversiteit van de musea – legermuseum, valutamuseum, antropologisch museum en kunstmuseum – verschillen de materialen in elke toolkit, zoals replica’s van artefacten, materialen, voorwerpen en USB-sticks met extra informatie. Elke toolkit bevat opdrachten om de inhoud van het museum tot leven te brengen. Het Museo La Memoria Vive, Centro Arte para la Paz bijvoorbeeld ligt vlakbij een meer dat kreunt onder vervuiling. Het museum ontwikkelde een spel rond ecologie, om kinderen bewust te maken van consumptie en hun aan te zetten tot recycling.    

Ter voorbereiding van het project hielden we afgelopen jaar digitale workshopssessies met de musea en werden voorstellen uitgewerkt. Deze week bezochten we ter plekke met collega’s van ICOM El Salvador de verschillende musea en bekeken we het verdere proces. Kers op de taart was een studiedag die het Antropologisch museum in San Salvador organiseerde waarin alle musea aan elkaar hun voorstellen toelichten. De musea reflecteerden en dachten samen na over mogelijke verbeteringen qua spelvorm, methodieken en materialen. Zo werd ook het lokale netwerkt versterkt.  

Het was een intense, leerrijke week met veel mooie ontmoetingen. Ondanks trauma’s van de burgeroorlog van de jaren ‘80 en ’90, het instabiele politieke klimaat en de beperkte middelen zijn de mensen in de musea zó bevlogen en blijven ze doorzetten. Met dit project willen ze kinderen en jongeren sensibiliseren en een verschil maken. Dat is wat kunst en mensen samen kunnen doen.

Op 24 augustus 2022 werd tijdens de driejaarlijkse algemene vergadering van ICOM gestemd over een nieuwe museumdefinitie. Een spannende dag want drie jaar geleden besloot men nog om niet te stemmen. Na een proces van twee jaar denken, praten, discussiëren en bevragen in landen wereldwijd aanvaarde het overgrote deel van de leden het voorstel: 487 leden (92,41%) stemden voor, 23 (4,36%) tegen en 17 (3,23%) onthielden zich.

Benieuwd naar de definitie? Ze luidt als volgt: A museum is a not-for-profit, permanent institution in the service of society that researches, collects, conserves, interprets and exhibits tangible and intangible heritage. Open to the public, accessible and inclusive, museums foster diversity and sustainability. They operate and communicate ethically, professionally and with the participation of communities, offering varied experiences for education, enjoyment, reflection and knowledge sharing.

Het is nog even wachten op een Nederlandstalige versie, maar die komt binnenkort. De definitie is aangepast aan onze hedendaagse maatschappij. Termen als ‘accessible’, ‘inclusive’ en ‘sustainability’ zijn uitdagingen, maar nodig om aan te (blijven) werken in musea. Waar ik tevreden over ben, is dat de term ‘educatie’ een duidelijke vermelding krijgt. In een eerder voorstel ontbrak dit. Met het Comité voor Educatie en Culturele Acties (CECA) hebben we geijverd en het belang verduidelijkt om het woord wel op te nemen. Educatie is, naar mijn bescheiden mening, immers één van de hoofdtaken van musea.

Opvallend, maar fijn, is dat de term ‘enjoyment’ werd toegevoegd. Enjoyment dekt vele ladingen en hoeft zeker niet te concurreren met educatie. Sterker nog, de twee kunnen hand in hand gaan. Over de betekenis van enjoyment in het educatieve museumlandschap vond vorige week in Denemarken een Europese CECA-conferentie plaats. Ik had het geluk erbij te zijn en deed er veel inspiratie op. Zo was er het Museum van Elsene, dat tijdelijk gesloten is voor renovatie. Het museum gaat daarom met ‘Wheelie’, de museumbakfiets, naar scholen. In Wheelie zitten allerlei magische voorwerpen verstopt. Op een speelse manier, via theater, muziek en beeld maken kleuters kennis met de museumcollectie. Plezier verzekerd! Een ander voorbeeld dat mij raakte was een Fins museum dat herinneringsexpo’s maakt met voorwerpen uit hun collectie in de kofferbak van een auto. Hiermee gaan ze op pad naar de plaatselijke markt, bibliotheek of rusthuis. Op een fijne en laagdrempelige manier delen ze, met de voorwerpen, herinneringen en gesprekken met personen met dementie of toevallige voorbijgangers.

De voorbije maanden hebben we in M hard gewerkt aan de voorbereidingen van ons nieuwe subsidiedossier, ‘het erfgoeddecreet’, dat we in januari 2023 zullen indienen. Hiervoor hielden we gesprekken met experts en stakeholders, om de temperatuur te meten, te zien wat er leeft in het werkveld en hoe M daar een rol in speelt of kan spelen. Een vraag die vaak terugkwam was de rol van een museum in de 21^ste eeuw. Wat ik uit de gesprekken haalde is dat je vooral dicht bij je eigenheid moet blijven, moet blijven experimenteren maar ook focussen. Deze opbrengsten nemen we mee de komende maanden als we verder gaan met het uitdenken en -schrijven van het dossier.

Als het aan mij ligt, komen in dat dossier weer projecten rond mentaal welzijn waarin kunst verbindend werkt.  Dit voorjaar waren er in ons museum een aantal mooie projecten rondom mentale veerkracht die indruk op me maakten. Zo kreeg ik in april van het Oekraïense Pinchuk Art Center uit Kiev de vraag of M wilde meewerken aan het project ‘Ukrainians for Ukrainians’ dat ook in andere musea in Vlaanderen en Brussel plaatsvond. Doelstellingen van het project waren aanbod ontwikkelen voor en steun bieden aan Oekraïense gezinnen die hun huis moesten ontvluchten.

In kader van dit programma organiseerden we met het Pinchuk Art Center elke zaterdag gratis workshops voor Oekraïense gezinnen. Deze workshops werden gegeven door Oekraïners, die hiervoor een opleiding kregen en psychologisch ondersteund werden. De families maakten onder hun begeleiding huisjes uit schoenendozen die symbool stonden voor een veilige thuishaven. Een aantal kinderen zagen we week na week terugkeren om verder te werken in ons atelier en om te spelen in onze museumtuin. Op deze manier konden ze even aan de dagelijkse realiteit ontsnappen. Een van de mama’s, die een aantal weken na elkaar terugkwam, vertelde me: ‘Het is hier zo mooi, bedankt om ons elke week zo gastvrij te ontvangen’. Ik kreeg er bijna traantjes van.

Een ander project waarin mentale veerkracht centraal staat, is onze samenwerking met het Kinderziekenhuis van UZ Leuven. Daar hebben we vorige week een tentoonstelling geopend met prints van collectiewerken van M en foto’s die jongeren in het ziekenhuis maakten tijdens een workshop, in dialoog met de werken. De tentoonstelling is een plekje waar kinderen en jongeren even wat ademruimte krijgen en kunnen ontsnappen naar een andere wereld. Deze projecten zijn goud waard en daarom zal ik zeker pleiten om mentale veerkracht opnieuw als actiepunt op te nemen in ons nieuwe dossier.

Als deze blog verschijnt is in België de zomervakantie gestart. Tijd dus voor ontspanning voor groot en klein, in het museum, maar ook daarbuiten. Fijne vakantie iedereen!

Sinds vorige week mogen we opnieuw rondleidingen organiseren. Wat een plezier om door onze museumzalen te wandelen en weer verwonderde blikken en vrolijk geschal van schoolkinderen te zien en te horen. Net op tijd ook, want volgende week start in M één van onze trajecten binnen het project ‘de Kunstbrug’, een samenwerking met de Mater Dei-school in Leuven. In dit project bouwen we al zes jaar lang bruggen tussen de school en het museum. Een van de grote doelen van de Kunstbrug is ‘werken aan de empowerment van kinderen via kunst en cultuur’ (dixit het projectdossier). Grote woorden maar wat betekent dit concreet en kunnen we dit waarmaken?

Een van de slaagkansen is het engagement van zowel school als museum, evenals een duurzame samenwerking. En zoals bij zoveel projecten is het een weg van vallen, opstaan en bijsturen, waarin we heel veel leren van elkaar.
Mater Dei is een superdiverse school en ziet dit als een kracht, niet als een obstakel. De school zet sterk in op muzische vorming. Dit biedt de kinderen de mogelijkheid om zich te uiten in diverse talen zoals beeld, drama en beweging. Daarnaast wordt muzische vorming gezien als een vehikel voor taalstimulering. M zet daar graag mee zijn schouders onder.

Alle kinderen en leerkrachten, van het eerste tot het zesde leerjaar, zijn verbonden aan het project. Zij nemen deel aan workshops met kunstenaars in het museum of op school. Maar ze worden ook betrokken bij de bemiddeling van tentoonstellingen, zoals filmpjes maken of nieuw onderwijsaanbod uittesten. Verder wil M vooral een extra (verlengde) leerplek zijn voor de school, waar leerkrachten terecht kunnen om les te geven, pandemie en bijhorende maatregelen even buiten beschouwing gelaten. Kers op de taart is de jaarlijkse gidsenopleiding voor het zesde leerjaar. Tijdens verschillende workshops maken kinderen kennis met gesprekstechnieken en worden ze gestimuleerd om vanuit hun eigen talenten te ‘spreken’ bij een kunstwerk. Sommigen maken een toneelstuk, houden van dansen of zingen een liedje, terwijl anderen het fijn vinden om via vragen in dialoog te gaan met het publiek. Aan het einde van de opleiding geven de kinderen hun ouders een rondleiding en krijgen ze van onze directeur een gidsendiploma. Dit alles draagt eraan bij dat de kinderen zich gewaardeerd voelen: ‘Er waren daar allemaal mensen, de directeur, de mevrouw van cultuur. . . en die kwamen voor ons .’ (leerling 3^de graad)

De eerste drie jaar volgde een onderzoeker van UCLL het hele traject. Uit dit onderzoek blijkt dat het project ‘een positieve impact heeft op de houding die kinderen naar kunst hebben, op de zelfzekerheid van kinderen en dat het kinderen meer inzicht heeft gegeven in het belang van samenwerken met leeftijdsgenoten’. Uit de analyse blijkt ook dat de kinderen zich bijzonder en uniek voelen door de samenwerking die de school heeft met het museum. De kinderen beschrijven het museum als een mooi huis, een speciale plek, buiten de schoolmuren, waar zij naartoe kunnen.

En daar doen we het toch voor. Goddank dat de musea en cultuurinstellingen opnieuw scholen mogen ontvangen. Daar word ik nu eens écht blij van.

Een maand geleden organiseerde M Leuven samen met enkele partners, de jaarlijkse internationale ICOM CECA-conferentie. Het was een fijne, drukke week en bracht heel wat mensen bij elkaar, zowel digitaal als in België. Het thema dat educatieve (museum)medewerkers samenbracht was ‘Co-creatie binnen en buiten de museummuren’.

Educatieve activiteiten zijn wereldwijd al lang geen bijzaak meer van de museumwerking. Meer zelf, ze staan vaak centraal en dat werd in deze conferentie weer eens goed duidelijk. Bovendien wordt de inbreng van het publiek, het samenwerken, steeds belangrijker en als zeer waardevol ervaren.

De vele voorbeelden die gedeeld werden maakten duidelijk dat deze co-creatieve projecten of werkingen grenzen wil en doet vervagen tussen de museummuren en de maatschappij. Het gaat over samenwerkingen met het brede publiek, maar evengoed met onderwijs, jongeren, nieuwkomers, gedetineerden, personen met dementie, . . .  zowel in het museum als op locaties. Drijvende kracht hierin zijn de deelnemers en de medewerkers van de musea, die geloven in een boeiende samenwerking en een interessant project. Het proces is daarbij even belangrijk, of zelf belangrijker dan het eindproduct. Deze intensieve projecten zijn echter vaak moeilijk te meten in harde cijfers en daarom tegelijk ook kwetsbaar. Vandaar dat het belangrijk is om de intrinsieke en menselijke waarden van de projecten te delen, te ondersteunen en te onderzoeken. Het gaat niet altijd om het grote bereik, de blockbusters, maar om een waardevolle beleving voor deelnemers en bezoekers van het museum.

Als museum moet je vertrouwen in een evenwichtige samenwerking tussen het museum en de community’s en de controle los durven te laten. Dat is ook wat Nina Simon, auteur van het boek ‘The Participatory Museum’ en keynote spreker op de conferentie, benadrukte. Verder stelde ze ons gerust: ‘Durf experimenteren, begin klein en leer uit je vorige projecten. Je hoeft je museum niet in één keer binnenstebuiten te draaien. Het zijn de kleine zaadjes die tijd nodig hebben om te groeien.’ Ook Pat Villeneuve, keynote spreker op dag twee, beklemtoonde dit. Zij ontwikkelde een model voor edu-curation, waarmee musea de interne dialoog tussen museummedewerkers kunnen verbeteren. Want die controle los laten in het museum, dat is zeker geen evidentie.
Om echt duurzaam en co-creatief te werken is het belangrijk om je visie in heel je werking in te bedden. Daarin moet je ook keuzes durven maken, welke projecten passen bij de identiteit van jouw museum, waar ga je voor en waarvoor niet?

Veel van de co-creatieve projecten in musea vinden nog plaats in de zijlijn van het museum. Ik ben er echter van overtuigd, zeker na deze conferentie, dat ze in de toekomst een centralere plek zullen innemen. De veranderende samenleving in de 21^ste eeuw vraagt erom. Of zoals onze directeur Peter Bary het zo mooi verwoordde op de conferentie: ‘Het lijkt me ook een kwestie van ethiek. We zijn geen eigenaars van onze collecties en onze gebouwen. Als museum zorgen we alleen, zo goed als we kunnen, voor een maatschappij waarvan wij de behoeften moeten begrijpen en helpen vervullen.’