In haar proefschrift Navigating ambiguity and boundaries schrijft wetenschapper Julia Puebla Fortier over de uitdagende omstandigheden en situaties waar kunstenaars mee te maken kunnen hebben als  ze op het snijvlak van kunst, gezondheid en welzijn werken. De laatste jaren is er steeds meer aandacht voor de positieve impact die kunst heeft op de (mentale) gezondheid van diverse doelgroepen. Dit heeft consequenties voor de kunstenaars die zich op dit snijvlak bewegen en, zo beargumenteert Fortier, ook voor de gezondheid van deze kunstenaars moet je aandacht hebben.

In 2014 kwam ik voor het eerst in een Internationale Schakelklas, waar jongeren die net in Nederland zijn de Nederlandse taal leren. Ik was daar met de intentie om de ervaringen van jongeren te leren kennen via film. Om samen een film te maken. Ik was 25 jaar, aan het afstuderen, en niet helemaal goed voorbereid op toekomstige ervaringen. Het werd een confrontatie met mijn eigen vooroordelen en privileges. De verhalen van de jongeren maakten veel emoties bij mij los, evenals gevoelens van machteloosheid.

Ik moest even pauze nemen toen een van de jongeren waar ik mee werkte werd opgepakt door de vreemdelingenpolitie. Hij was helemaal alleen vanuit Afghanistan naar Nederland gekomen. Hij was uitgeprocedeerd en leefde op straat, maar soms kwam hij nog op school. Zijn oude mentor liet hem altijd toe in de klas. Hij had geen andere plek, de school was zijn veilige haven. Voor hem was het geen optie om terug te gaan naar Afghanistan, maar de politie kwam er achter dat hij naar school ging en wachtte hem daar op. Onder het oog van iedereen werd hij meegenomen. Het is tien jaar geleden, gelukkig doen ze dat tegenwoordig niet meer op deze manier, maar het blijft pijnlijk. Later hoorde ik dat hij in Georgië terecht was gekomen, tijdens zijn overstap in Dubai was hij weer gevlucht. Ik heb hem een jaar later daar opgezocht.

In een eerdere blog schreef ik over radicale empathie en het belang daarvan voor onze samenleving. Tegelijkertijd is er ook een keerzijde van emotionele empathie: te veel en te lang betrokken zijn kan je opbranden. Het is een balans die veel mensen in de zorg, het onderwijs of de sociale sector goed kennen. Een lijn waarover ze zich bewegen tussen verantwoordelijkheid, een professionele houding én persoonlijke betrokkenheid. De nare bijkomstigheid hiervan is de mogelijkheid tot  het krijgen van (mentale) gezondheidsklachten. Mede naar aanleiding van bovenstaand voorbeeld heb ik geleerd dat ik een bepaalde afstand moet bewaken om mijn werk goed te kunnen doen.

Het onderzoek van Fortier is belangrijk, want er is relatief weinig aandacht voor dit aspect van kunsteducatie. De filmmakers of kunstenaars die momenteel bij mijn organisatie Common Frames werken, zijn vooral actief als maker en hebben geen opleiding in sociaal werk, welzijn of tot docent. Bij ons staan ze voor een klas met leerlingen die allemaal gedwongen gemigreerd zijn, ieder met een eigen verhaal. Het is onvermijdelijk dat je daarin als kunstenaar jongleert met verschillende verantwoordelijkheden en taken. Je spreekt vaardigheden aan uit verschillende disciplines. Je maakt een creatief verhaal én lost een conflict met de groep op. Je maakt mooie camerashots én ziet dat leerlingen angsten ervaren. Het gezamenlijke proces is een grote verantwoordelijkheid die veel oplevert voor de maker, maar tegelijkertijd veel van een mens vraagt.

Fortier beargumenteert vooral dat we goed moeten voorbereiden en monitoren als een kunstenaar werkt in een uitdagende sociale context. Dit is in de eerste plaats natuurlijk van belang voor het welzijn en de veiligheid van de deelnemers, maar daarnaast ook voor het welzijn van de kunstenaar zelf. De verantwoordelijkheden en communicatie vooraf zijn essentieel: waar komt iemand terecht en wat doe je als er iets voorvalt? Wat zijn de bijkomstigheden en verwachtingen? Welke ervaring heeft een kunstenaar nodig om goed met de doelgroep te kunnen werken en hoe wordt die voor, tijdens en na het proces begeleid?

Al doende hebben wij dit geleerd bij Common Frames, vooral door nauw samen te werken met docenten in het nieuwkomersonderwijs en met de jongeren zelf. Het themadeel van het meinummer (#3 2024) van Kunstzone gaat over kunst en nieuwkomers, een onderwerp dat natuurlijk erg dicht bij mij ligt. Ik wil aan alle prachtige projecten die daarin voorbij komen toevoegen dat het belangrijk is dat we ook onszelf als kunstenaars goed in de gaten houden, zodat we de meeste impact kunnen blijven maken voor onze doelgroepen.

Cover #6

Radically Mine! 2024 Winnend object juryprijs Leerlingenwerk vso De Berkenschutse (Heeze) Van Abbemuseum Foto Damion Thakoer (fragment)