Op de Breitner Academie pakken we vaak kunstzinnig uit als er een collega afscheid neemt. Onlangs bijvoorbeeld met een collectief wandkleed van geborduurde zakdoeken. Sinds lange tijd nam ik naald en draad ter hand om mijn naam op de zakdoek te borduren en ervoer ik de weldadige werking van handwerk.
Borduren mag dan de reputatie van een huiselijke en decoratieve praktijk hebben, de afgelopen decennia zetten kunstenaars het medium in voor zelfexpressie en empowerment. Bijvoorbeeld Desirée Hammen, die radicale borduursessies organiseert. Of de Oekraïense Marta Leshak, die door middel van traditionele Oekraïense borduurpatronen een statement maakt over de Russische invasie: ‘Mama, het is tijd om te vertrekken’ en ‘Russia is a terrorist state’.
Martha Leshak 1. Embroidery scheme Mummy it is time to leave (2022), 2. Russia is a terrorist state (2022) Instagram: @martaleshak
Het is niet toevallig dat Leshak haar statement maakt met een borduurpatroon. Borduren zit diep geworteld in de Oekraïense cultuur. In de Sovjettijd was het een van de weinige kunstvormen die niet werd onderdrukt, omdat borduren werd gezien als een decoratieve, ongevaarlijke bezigheid. Na de val van de Sovjet-Unie en de onafhankelijkheid van Oekraïne bleef borduren een visueel symbool van de Oekraïense identiteit.
De Nederlandse stichting Thick Present is sinds begin 2022 betrokken bij de opvang van Oekraïense vluchtelingen en zag dat veel mensen een borduurset mee hadden genomen in hun vluchttas. De stichting hoopte dat gezamenlijk borduren bij zou dragen aan het kanaliseren van emoties en spanningen die komen kijken bij het ontvluchten van je thuisland. Daarom organiseerde Thick Present samen met een aantal vluchtelingen een borduurgroep. Tijdens de bijeenkomsten deelden de deelnemers verhalen en bekeken ze het werk van kunstenaars die zich door middel van borduren verzetten tegen de Russische invasie. De deelnemers, die het borduren vaak van hun familie hadden geleerd, ontdekten de artistieke en activistische potentie van het medium dat hen zo vertrouwd is. Ze spraken af om iets te gaan borduren wat er voor henzelf toe deed, op een kledingstuk dat ze zouden dragen. Ze kwamen geregeld samen, spraken over hun vorderingen, hielpen elkaar met alledaagse zaken in een nieuw land en vonden in het borduren een taal om hun gedachten vorm te geven.
Zo maakte Liudmyla Tyzhuk de Tree of Life: ‘My embroidery is made with light threads on a dark background. This precisely depicts the feelings I have at the moment. But there is so much love and hope that I gave into this piece that now I am sure it will serve me as a talisman for my future life. So, when the war is over, I will come back to my home, even if not fully recovered, and I will embroider yet another Tree of Life, but this time with the brightest threads I can find.’
Tyzhuks werk werd onderdeel van de expositie Continue This Thread in het Amsterdam Museum (17 februari – 3 september 2023). Daar hangt het naast een onafhankelijkheidsrok, gemaakt ten tijde van de Nederlandse bevrijding in 1945.
Je hoort weleens dat handwerken verdwijnt uit het onderwijs en dat het voor docenten beeldend en textiel een zoektocht is om de discipline hedendaags te houden. Ik denk dat dit project laat zien hoe urgent en actueel werken met naald en draad kan zijn.
Liudmyla Tyzhuk Tree of Life (2022)
Het borduurproject en de betrokken kunstenaars zijn te volgen via het Instagramkanaal van Thick Present.
