Creatief Burgerschap op het mbo
Lesson Study over kunst en kritisch burgerschap
Auteurs: Arida Bandringa, Emiel Heijnen & Ingrid Faas | Ser-vies (2021) Iris de Kievith & Annemarie Piscaer Foto: Roel van Tour
Creatief Burgerschap op het mbo
Lesson Study over kunst en kritisch burgerschap
Auteurs: Arida Bandringa, Emiel Heijnen & Ingrid Faas | Ser-vies (2021) Iris de Kievith & Annemarie Piscaer Foto: Roel van Tour
Kunnen kunst en burgerschapslessen elkaar versterken? Een groep mbo-docenten buigt zich over deze vraag in een Lesson Study. In dit professionaliseringstraject ontwikkelen zij een lessenserie waarin burgerschaps- en kunstonderwijs elkaar ontmoeten. De docenten voeren de lessenserie vervolgens uit op verschillende mbo-opleidingen. Doel is te onderzoeken hoe de docenten en hun studenten dit soort ‘creatief burgerschapsonderwijs’ ervaren.
Er is een levendig debat gaande over de invulling van burgerschapsonderwijs op het mbo. Lector Burgerschapsonderwijs Hessel Nieuwelink stelt dat burgerschapsonderwijs in het (v)mbo-onderwijs sterk gericht is op ‘invoegen in de samenleving’, terwijl het op havo/vwo gaat over het leren ‘vormgeven van de samenleving’ (2023, p. 47). Hierdoor kan burgerschapsonderwijs de ongelijkheid tussen toekomstige burgers juist versterken. Zuurmond en collega’s (2023) bepleiten daarom dat burgerschapsonderwijs niet alleen mbo-studenten moet socialiseren, maar ook ruimte moet bieden aan autonoom en kritisch denken.
Kunst en burgerschap
Een prikkelende gedachte is of kritisch denken en samen vormgeven van de samenleving gestimuleerd kunnen worden door mbo-burgerschapsonderwijs te verbinden met kunst- en cultuuronderwijs. De hedendaagse kunsten kunnen immers gezien worden als context waarin creatieve makers fungeren als de spreekwoordelijke kanarie in de maatschappelijke kolenmijn. Kunst versiert of vermaakt niet alleen, maar kan volgens Gert Biesta ook ‘maatschappelijke discussies aanzwengelen en problemen blootleggen – maar wél vanuit haar eigen rol, met haar specifieke artistieke taal en materiële middelen’ (Schaareman, 2019). Daarmee biedt kunst zowel een bijzondere ‘toolkit voor makers’ als een vrijplaats voor kritische maatschappelijke reflectie. Burgerschap gaat over ‘het ideaal van vrije en gelijke mensen met het vermogen om maatschappelijk en politiek te functioneren en daarmee gezamenlijk de samenleving vorm te (kunnen) geven’ (Nieuwelink, 2023, p. 13). Door mbo-studenten aan te spreken als vormgever verdiepen ze zich in een maatschappelijk thema en kunnen ze zich hierover op een andere manier uitspreken dan alleen met taal. Het eigen werk en dat van anderen biedt studenten bovendien mogelijkheden om in een gesprek verschillende perspectieven uit te wisselen en zich te leren verplaatsen in de ander.
Op basis van deze uitgangspunten initieerde het Centre of Arts & Science Education (CASE) samen met Huub Braam (LKCA) een Lesson Study voor mbo-docenten die burgerschapsonderwijs willen combineren met kunst- en cultuuronderwijs. Partners in dit professionaliserings- en onderzoekstraject zijn Emiel Heijnen van het lectoraat Kunsteducatie (AHK) en Hessel Nieuwelink, lector Burgerschapsonderwijs (HvA).
De Lesson Study startte in oktober 2023 met een tweedaagse educatieve ontwerpcyclus. Onder begeleiding van Arida Bandringa (expert arts & sciences, CASE) en Ingrid Faas (expert burgerschapsonderwijs, HvA) ontwierpen mbo-docenten een lessenserie met zowel leerdoelen op het gebied van kritisch burgerschap als leerdoelen voor kunst. Momenteel (december 2023/januari 2024) voeren de docenten de lessenserie uit op verschillende mbo’s in Nederland. Na afloop van de lessenserie vullen studenten een reflectieformulier in, met onder andere vragen over hoe ze de lessen ervoeren en wat ze ervan hebben geleerd. In februari 2024 komen de mbo-docenten weer bijeen en zal hen gevraagd worden naar hun ervaringen met het ontwerpen en verzorgen van de lessenserie Creatief Burgerschap.
Uitgangspunten voor het ontwerp
Het ontwerpmodel Authentieke Kunsteducatie (Heijnen, 2015) vormde het belangrijkste pedagogisch-didactische kader tijdens het educatieve ontwerpproces. Dit model sluit goed aan bij deze Lesson Study omdat het educatief ontwerpers uitdaagt betekenisvolle verbindingen te leggen tussen de cultuur van de student, het domein van kunst en cultuur én het maatschappelijke domein. Reflecteren op sociaal-maatschappelijke ontwikkelingen – centraal in burgerschapsonderwijs – is dus als het ware ‘ingebakken’ in authentieke kunsteducatie.
Het thema dat centraal staat in de lessenserie is ‘datavisualisatie’. Studenten zijn vertrouwd met datavisualisaties in bijvoorbeeld media of games, vaak in de vorm van grafieken, staaf- of taartdiagrammen. De verbinding met burgerschap kan snel worden gelegd: datavisualisaties worden vaak gebruikt om bepaalde sociaal-maatschappelijke trends in beeld te brengen, van politieke barometers tot de stikstofuitstoot in Natura 2000-gebieden.
In het domein van de kunsten zijn datavisualisaties ook niet onbekend. Kunstenaars en critical designers zien data op plekken die je niet direct verwacht en vinden vaak manieren om ze op een ongebruikelijke manier weer te geven. Omdat deze datavisualisaties de toeschouwer op een diepere emotionele laag aanspreken, dagen ze uit tot betrokkenheid en stellingname. Een goed voorbeeld van zo’n artistieke datavisualisatie is Ser-vies van ontwerpers Iris de Kievith en Annemarie Piscaer. Deze driedimensionale datavisualisatie geeft op indringende wijze de maatschappelijke kwestie van luchtvervuiling in steden weer. De Kievith en Piscaer hebben fijnstof geoogst op plekken in de stad waar veel verkeer is. Ze verwerkten dit fijnstof in het glazuur van keramieken servies. Hoe donkerder het glazuur, hoe vervuilder de lucht. Op deze manier worden niet alleen data die feitelijk onzichtbaar zijn tastbaar gemaakt, maar wordt ook de maatschappelijke kwestie invoelbaar.
Lees het hele artikel in KZ02/2024