Kunstzone

Achter de Schermen

Auteur: Henk Langenhuijsen | Beeld: 1. Bureau Pees Iets met boeren Foto Rob ten Broek 2. Naomi Steijger Zwermelingen Foto Roos Pierson

Theatermakers kiezen soms voor onverwachte plekken. Bureau Pees gaat letterlijk de boer op en Naomi Steijger speurt in een bos bij Venlo naar stemmen uit een andere wereld. Voor Achter de Schermen, een rubriek over het maakproces, spreekt Kunstzone met deze makers over bijzondere locaties.

De theaterstudenten zijn er eerlijk over als ze voor de schuifdeur van de stal van veehouder Maurice Hanegraaf in Maren-Kessel staan. Een van hen heeft weleens een schuurfeest meegemaakt en iemand anders komt uit Ossendrecht, maar daar hield hun kennis over boeren op. Dus gingen ze op onderzoek uit. Als de schuifdeur opengaat en we door de koeienstal naar achteren lopen, ontdekken we wat dat heeft opgeleverd.
Op verschillende plaatsen in en rond de boerderij vertellen een aantal krachtige scènes hoe complex het huidige landbouwdebat is en hoe meningen tot verdeeldheid leiden, hoe een moeder lijnrecht tegenover haar dochter komt te staan. ‘Alles hebben we voor jou gedaan, je mocht zelfs naar de HAS en op kamers wonen, terwijl je broer hier al het werk deed. En nu kom je ons vertellen hoe wij het werk moeten doen?’
Iets met boeren is een serie voorstellingen van Bureau Pees die inzicht biedt in de actuele landbouw, en boeren en niet-boeren met elkaar in gesprek brengt. Maar er is meer. Afgelopen zomer maakte Bureau Pees een begin met een nieuwe serie voorstellingen over onze democratie, Iets met burgers. Met tweedejaarstheaterstudenten werd in de raadszaal van Breda de relatie tussen mening en identiteit afgetast. Vanaf 11 oktober is Moeder van den Berg te zien, in de boerderij van de familie in het plaatsje Wernhout. De voorstelling is een theatraal eerbetoon aan de weduwe Katrien van den Berg die in 1944 met haar zeven kinderen onderdak bood aan verzetsstrijders en onderduikers. En in het gebouw van de Koninklijke Militaire Academie (KMA) in Breda is volgend jaar Legerkind te zien, over de vraag wat jonge mensen bezielt om beroepsmilitair te worden.

Breda
Bureau Pees heeft Breda als thuisbasis, maar speelt op allerlei locaties in Noord-Brabant en geregeld daarbuiten. Het initiatief is van Peter Dictus (1959) en begon in 2018 als een netwerkorganisatie die zich richt op de samenwerking tussen professionele theatermakers en spelers zonder specifieke vakopleiding. Dictus, voorheen onder meer studieleider van de Fontys Academie voor Theater in Tilburg, sluit daarmee aan bij de ervaringen die hij eerder opdeed bij enkele Brabantse theatergezelschappen.
‘We zijn geen theatergroep met vaste spelers,’ legt Dictus uit. ‘We hebben ook geen eigen theater. De naam, meervoud van de letter p, verwijst naar plan, partners, productie en presentatie. Daarnaast, zo ontdekte ik later, is een pees de verbinding die de beweging van de spier overbrengt en dat is een mooie metafoor voor wat wij beogen. We maken sociaal-artistiek theater, waarmee we een bijdrage leveren aan een waardevolle samenleving. Dat doen we met een combinatie van professionals en lokale spelers, in samenwerking met maatschappelijke partners. Ik heb geen theateropleiding en ben ooit begonnen bij het amateurtheater. Daar merkte ik hoe belangrijk en bepalend de plaatselijke betrokkenheid bij een productie is. De zeggingskracht van een lokale voorstelling kan enorm zijn. Ik geloof in theater als social art om de nuance op te zoeken, de inleving in de ander te vergroten, iets in beweging te krijgen. Ik wil opvattingen naast elkaar zetten en mensen met elkaar in contact brengen.’
De artistieke leiding van Bureau Pees is binnenkort ook in handen van Marleen Hendrickx, die onder meer X Y WE, een driedelige theatercampagne over intersekse maakte, en Hanna Timmers. De manier van werken blijft hetzelfde. De komende tijd is het boek Onbehagen van Paul Verhaeghe een inspiratiebron. De Belgische hoogleraar duidt hierin maatschappelijke veranderingen en de invloed die zij op ons gedrag hebben.

Naomi Steijger
Ook Naomi Steijger (1994) gaat op zoek naar maatschappelijk onbehagen en werkt graag samen met lokale bewoners. Zo maakte ze enkele jaren geleden met Timo Tembuyser een podcast waarin ze bewoners van een flatgebouw in Den Haag vroeg om een koor te vormen en samen te zingen. Het leverde de NTR Podcastprijs op. Met hem werkte ze ook aan Stemmen uit Beton: in een flat in de Bijlmermeer voerden ze gesprekken in 372 appartementen met als resultaat een grootstedelijk requiem, gezongen vanuit de eigen woning, als ode aan de meerstemmigheid van de samenleving. Voor 99 dromen verzamelde Steijger dromen van bewoners uit een buurt in Amsterdam Nieuw-West en gaf die op ingenieuze wijze terug als ‘audiofluisteringen’.
Steijger studeerde in 2019 af aan de regie-opleiding van de Toneelacademie Maastricht. ‘Ik ben theatermaker, maar ik merk dat ik de journalistieke benadering interessant vind, dat ik door onderzoek te doen iets uit de samenleving kan blootleggen. In de presentatie komen dan weer theatrale elementen terug. Tijdens mijn opleiding probeerde ik eveneens menselijk gedrag te begrijpen om het goed op het podium te kunnen uitbeelden. Ik merkte dat het zoeken naar hoe iemand is, in een bepaalde omgeving, mij erg bezighield. Gaandeweg kwam ik erachter dat het opnemen van gesprekken veel bruikbaar materiaal oplevert.’
Ook voor haar vierdelige podcast Zwermelingen voor de VPRO liet Steijger zich leiden door haar oprechte nieuwsgierigheid. ‘Ik was in Venlo voor een ander project en ontdekte toen dat in dit grensgebied veel arbeidsmigranten wonen, weggestopt aan de rand van het land. In dit gebied zijn veel distributiecentra waar onder andere Polen werken, maar doorgaans geldt: geen werk = geen bed. Dat betekent dat ze dakloos zijn en in de bossen bivakkeren, onder meer in het Jammerdal, een soort niemandsland. De omstandigheden zijn vaak erbarmelijk, zeker in de winter. Ik ontmoette er Sander Schattefor die tijdens zijn wandelingen door het gebied regelmatig verlaten slaapplaatsen en achtergelaten spullen vindt. Op een dag vond hij een pakketje met een bijbel, verregende pasfoto’s en een dagboek van een vrouw.’ Samen gingen ze op zoek naar deze vrouw, wat niet eenvoudig was, maar ondertussen wel een onbekende wereld blootlegde. In de podcast maak je kennis met schrijnende situaties, gevuld met schaamte en machteloosheid, maar ook met veerkracht. De podcast is een ontwapende ontmoeting met het onopgemerkte, de schaduwkant van ons streven naar welvaart, waarnaar je luistert alsof het een hoorspel is. Zwermelingen leverde een prijs op bij Meestervertellers en behoort tot de tien beste verhalen van 2023. Bijzonder is dat Steijger fragmenten van de opnamen ook in het theater, onder meer tijdens het Limburg Festival, heeft laten horen, inclusief nagesprek met betrokkenen.
Steijger: ‘Theater is meestal gericht is op tonen en kijken, maar bij mij staat luisteren naar menselijke stemmen centraal. Het zijn vaak kwetsbare en persoonlijke verhalen die je met een nieuwe blik laten kijken naar iets dat er altijd was, maar niet zichtbaar genoeg. Kennelijk lukt het mij snel het vertrouwen van onbekenden te winnen.’ Het is nog niet duidelijk of dit project een vervolg krijgt. Er worden nog altijd persoonlijke spullen gevonden en het is goed om met elkaar in gesprek te blijven, maar de financiering is nog niet rond. ‘Momenteel werk ik op de Wallen in Amsterdam, in een winkel waar allerlei seksartikelen verkocht worden en waar ook een klein museum met outsider art is. Het project toont kunst van sekswerkers en van buurtbewoners. Tijdens mijn werk heb ik veel gesprekken, onder meer over de plannen van de gemeente om een nieuw erotisch centrum op te tuigen en een einde te maken aan dit historische gebied. Onlangs verscheen Een duivels dilemma op de Wallen als podcast’.

www.bureaupees.nl
www.marleenhendrickx.nl
www.vpro.nl/programmas/zwermelingen

KZ05/2024