Kunst, wat is dat eigenlijk?
Auteur: Peter de Boer | Beeld: Unsplash UL
Materie die in vlam is gezet? De allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie? Wat kunst precies is, kan eigenlijk niemand zeggen. Maar is dat erg, vraagt Peter de Boer zich af. En wat is de rol van kunstdocenten in deze kwestie?
Op een zonnige septemberochtend in 1979 werd ik als eerstejaarsstudent ontvangen door de hoogleraar kunstnijverheid in Leiden. Met persoonlijke aandacht, humor en flair. Je voelde je direct welkom. Na het welkomstwoord werd de olifant in de kamer meteen benoemd: “Verlies geen tijd aan het definiëren van kunst. Daar kom je toch nooit uit.”
Die zat. We gingen een opleiding doen waarin het kernbegrip, ‘kunst’, willens en wetens ongedefinieerd bleef. Hooguit zou het begrip ‘esthetiek’ opduiken in een college of twee en dat was het dan. Achteraf gezien best vreemd. En tegelijk herkenbaar. Want als kunstdocent heb je misschien ook weleens getwijfeld: moet ik het eigenlijk kunnen uitleggen, wat kunst is?
Allemaal amateurs
Jaren later, tijdens een kerstdiner, dacht ik dicht bij een definitie te komen. Mijn tafeldame promoveerde aan de Universiteit Leiden op diezelfde ‘olifant in de kamer’! Dus stelde ik de klassieke vraag: “wat is kunst?” Haar antwoord: “Alleen iemand met een erkende kunstopleiding heeft de autoriteit om iets als ‘echte’ kunst te bestempelen.” Ah. ‘Wij van wc-eend…’
Maar hoe zit dat dan met Salvador Dalí, die zijn handtekening zette onder vervalsingen van zijn eigen werk? Of Marcel Duchamp, die een urinoir tot kunst verhief? Of de makers van de beelden op Paaseiland, zonder enige academische scholing? Volgen we de redenering van de promovendus, dan zouden de Azteken, de Aboriginals en de makers van de grotschilderingen in Lascaux allemaal amateurs zijn geweest.
Misschien hebben andere disciplines daar ook wel last van. Wat is gezondheid? Wat is wiskunde? En wat als de paradigma’s veranderen? Ik leerde op de middelbare school dat het heelal krimpt. Nu blijkt: het dijt juist uit. Razendsnel zelfs. Ook het begrip kunst is aan verandering onderhevig. Denk aan de huidige debatten over nft’s en door AI gegenereerde beelden.
Wat ik wél weet, is waar kunst vandaan komt. Ik zie drie belangrijke bronnen: Ten eerste de innerlijke noodzaak van de maker. Denk aan Jan Wolkers, met zijn obsessie voor seksualiteit en de dood. Ten tweede sociaal-maatschappelijke kwesties – kunst als reactie op de wereld om ons heen: oorlog, natuur, technologie. Zie de landart-beweging of David Hockney’s iPad-schilderijen. Ten slotte is er de filosofische/spirituele bron – kunst als zoektocht naar betekenis, zoals bij William Blake of Piet Mondriaan.
Soms vloeien die in elkaar over. Want was Mondriaan bezig met de natuur, met de geest, of met beide?
Wat zeggen de ‘experts’?
De negentiende-eeuwse dichter Willem Kloos schreef: “Kunst is de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie.” Filosoof José Ortega y Gasset: “Kunst is een beetje materie in vlam gezet. En de kunstenaar Armando vond: “Kunst deugt niet, en is daarom zo aantrekkelijk”. Peter de Boer (dat ben ik): “Kunst heeft een eigen golflengte, waarin ze het rationele met lichtjaren passeert.”
Beste kunstdocenten, jullie begeleiden studenten die zoeken, botsen, experimenteren, zich verliezen en opnieuw beginnen. Soms willen ze weten: wat is kunst nou eigenlijk? En dan is het aan jullie. Niet om het te definiëren, maar juist om het open te houden. Om kunst niet te reduceren tot theorie of techniek, maar als ruimte te bewaken. Kunst is geen systeem. Geen tool. Geen model. Kunst is ruimte om te ademen, te zoeken, te falen — en geraakt te worden.
Daarom doet het ertoe. En daarom doen jullie ertoe.
Peter de Boer is creative director bij een startup, gefascineerd door merken die loyale fans weten te creëren én het ongekende realisme van de Vlaamse primitieven. Hij schreef deze column op persoonlijke titel.