Kunstzone

We vliegen in volle vaart de tradities langs. Via wiebelende lampionnetjes en het Sinterklaasjournaal staat de kerstvakantie zó voor de deur. Ho ho ho! November is een drukke maand in het onderwijs en ik doorkruis het hele land voor schoolbezoeken en trainingen. Veel tijd om stil te staan en na te denken heb ik niet, laat staan aandacht. Niks geen ho ho ho.
En dat terwijl er steeds méér te vieren lijkt en overal uitbundige, kant-en-klare versiering voor is. Oorbellen voor Halloween, spuitsneeuw op de ramen, er is zelfs een speciale feestdag om méér spullen te kopen: Black Friday. Paradoxaal genoeg voelt deze overvloed armoedig. De slingers en ballonnen hangen, maar de ziel ontbreekt in het moment.
Ook het onderwijs staat bol van traditie. Het programma zit overvol, we onderwijzen wat meetbaar en maakbaar is en leunen daarbij op kant-en-klare onderwijsproducten. In een tijd van on demand flitsbezorgers is het misschien ook niet zo gek dat het onderwijs steeds meer lijkt op de McDrive. Kortom: we organiseren het onderwijs wel, maar lukt het nog om de achterliggende intentie te manifesteren?

Hoe krijgen we weer momenten van bezieling in deze ‘veel, vluchtig en nu meteen’-wereld? Ik denk dat het loont als we verlepte onderwijstradities eens tegen het licht houden. Welke zijn het waard om nieuw leven in blazen en welke nieuwe rituelen kunnen we daarbij ontwerpen? Hoe gaan we bijvoorbeeld om met de dagopening of met de eerste keer dat studenten op stage gaan?
Pedagogische onderwijsrituelen voeden de gewoontes die in een traditie verscholen liggen. Een traditie kan verworden tot een mechanische en zielloze herhaling ‘omdat we het nou eenmaal zo doen’, zoals de high five in de deuropening. Maar een nieuw ritueel kan de magie van aandacht in het moment terugbrengen. Misschien zijn er wel drie soorten high fives. Misschien is er een klein podium om de meegebrachte stage-ervaring te markeren. Rituelen zijn niet zomaar routines; ze hebben een diepere symbolische betekenis en creëren momenten van bezinning en verbinding.

Voor het ontwikkelen van dit soort pedagogische rituelen kunnen we leentjebuur spelen bij de kunst. Van de docent vraagt dit kunstenaarschap zoals dat ook in het theater te vinden is: er is een script, een tijd, een plaats van opvoering. Maar in het moment ontstaat ‘het’ tussen de acteurs en het publiek. Ho-ho-hopelijk krijgen we zo weer extra zin (en betekenis) in de wintermaanden!

Met dank aan de inspirerende werksessies rond de Ontwerptool voor Pedagogische Onderwijsrituelen met Sanne van der Hulst, Tineke Ernst en Stéphanie Reijntjens.

Zomervakantie: ik kijk een serie en hup, ik zit alweer in de volgende. Ik lees een boek en voor ik ’t weet, is-ie uit. Ik bezoek een kathedraal en . . . sta weer buiten. We zijn voor eventjes geëntertaind, maar we laten ons niet zomaar engageren – daarvoor moet je van goede huize komen! Dat zien we in de kunst net zoals in het onderwijs.

‘Je kunt alleen iets nieuws maken als je het oude levend houdt, niet alleen maar bewaart’, zo schrijft Bas Heijne in De Wijde Wereld. Een mooi inzicht voor zowel kunst als onderwijs. ‘Bewaarde kunst’, vervolgt Heijne, ‘zegt ons wie we waren, maar zegt ze ons ook wie we zijn? Wie iets al te goed bewaart, zit voor hij het weet met een fossiel. Luchtdicht verpakte kunst stikt. En wijzelf ook, want door de eerbied voor al die geconserveerde, opgepoetste en bijgezette kunst, kan die nooit meer betekenis krijgen voor ons eigen leven.’

En zo is het ook met het lesboek, de instructievideo en de docent. Als we alles consumeren als zoete koek, zijn we precies nergens. We absorberen het, kunnen het misschien zelfs reproduceren, maar hebben er geen relatie mee. En voor we het weten, heeft ons hoofd de collectie zoete koekjes opgeschoond.

Het ambachtelijke van onderwijs is om zulke brokken aan te bieden, dat er wel gekauwd wil worden. Het vraagt om mensen wakker te maken voor het appel dat de ander of de wereld op hen doet, zonder daardoor overspoeld te raken. Het vraagt om het boek, de kathedraal, het bingeluisterwaardige docent-verhaal, de les levend te maken. Levend in de betekenis van ‘op de grens van wat was en van wat kan zijn’.

Met grote bewondering kijk ik naar de docenten die daarin slagen. In het mbo zien we hen soms; die weten een verbinding te maken tussen ‘iets’ in de student en in de wereld. Die naast reproductie een appel doen op verbeeldingskracht, naast overdracht benieuwd zijn naar co-creatie. Aandacht voor de geschiedenis én verkennen wat dit vandaag voor jou betekent. Studenten zo uitnodigen tot een stap in het nog onbekende.

Daarvoor maken we ons hard in het onderwijs. Bewust pendelen tussen oud en nieuw, bewust de verbinding aangaan met je omgeving en soms zichtbaar blijven onderscheiden. Bewust betekenis geven en je engagement opzoeken.

Toch die pauzeknop weer eens indrukken tijdens de serie, het boek, het kerkbezoek. Zuurstof, tijd en ruimte toevoegen aan de luchtdichte verpakking, zodat we ons weer gaan engageren met wat ons wordt voorgeschoteld.

Ik heb nog nooit zo angstvallig naar de scores van mijn zoontje gekeken. Camiel, 10 maanden oud, wordt opgenomen in het ziekenhuis. Alles wordt bijgehouden en dat is maar goed ook – ze grijpen direct in als zijn hartslag of zuurstofgehalte uit de bocht vliegt. Ook als vader ben ik gericht op de grafiekjes en piepjes; alsof ze me wat houvast geven bij iets totaal ongrijpbaars. Maar de verpleegkundige zegt: ‘zet u het scorescherm maar uit, kijkt u maar gewoon naar uw kind.’ Het voelt alsof ze zeggen: vertrouw maar op onze vaardigheid om cijfers te interpreteren, wees nu vooral zo dicht mogelijk bij je zoontje. Ik vraag me, na deze ziekenhuiservaring, af hoe we in het onderwijs met mensen omgaan.

Wat stond centraal bij Camiels zorg? Enerzijds monitors en slangetjes. Maar er was meer, zowel in de begeleiding als de fysieke omgeving. Dat begon al in de ambulance, met een wandbrede foto van de Oudegracht in Utrecht. Ik waande me in ‘mijn stadsie’ en vergat de klinische setting voor heel even. Het ambulancelicht was tijdens de rit gericht op de foto, zodat vader en zoon daarnaar keken. Ik versterkte de betovering dankbaar, door Camiel te wijzen op papa’s favoriete restaurant.

Kort daarvoor hadden de ambulancebroeders de keus om Camiel, zo veilig mogelijk, in de Maxi-Cosi vast te zetten. Ze keken naar het zielige mannetje en zeiden: er is geen spoed, we gaan rustig rijden, dus wat dacht je ervan als Camiel gewoon op papa’s schoot op de brancard komt liggen? Want: kijken we alleen naar scores of denken we ook over de mores? En zo lag papa vastgegespt aan Camiel en aan de brancard. En zo vouwden de stoere broeders een kinderwagen in elkaar. Wat een geklooi en wat een aandoenlijk gezicht. Ze fixen het sneller dan Camiels opa ooit voor elkaar kreeg.

De wielen van de ambu-bus gingen ‘rond en rond’ en Camiel werd rustig ‘als de bus gaat rijden’. Eenmaal op de nieuwe plek reden we wat steriele gangen door en gingen opeens deuren open naar een boom. De kinderafdeling, met een geschilderde boom als poging om de natuur dichtbij te halen, met kunstige diertjes erbij.

En toen moest er een sonde geplaatst worden. Ook daar was betovering. Niet in zijn slaapkamer, want die moet zonder nare associaties zijn. In een speciale ruimte zat een pedagogisch medewerker met een toverstok. De glinstering leidde Camiel af van de medische handeling, waarna hij naar zijn veilige plekje kon.

De omgeving in de ambulance en op de kinderafdeling doen ertoe. Ze bieden uitzicht op de ‘echte’ wereld, met verbeelding van de natuur en de illusie dat we zó weer buiten zijn. Het ziekenhuis geeft hiermee kinderen een uitzicht, zowel in fysieke als verbeeldende zin, op een wereld waarin het om méér gaat dan scores. We worden herinnerd aan ons menszijn. Aan al onze vermogens om emoties te tonen, te reageren, mee te doen. Omdat ik werk in het onderwijsveld, kan ik het niet laten om de parallel te trekken. In het onderwijs zijn geen slangetjes en sondes, daar laten we kinderen zweten op toetsen en reflectieverslagen. En ouders, leraren en leerlingen kijken allemaal naar het scorebord. Wie richt op school liefdevol de aandacht op de mens achter de cijfers? Wie draagt zorg voor het aantrekkelijke uitzicht op de wereld? En hoe nodigen we docenten en leerlingen uit om zelf bij te dragen aan de verbeelding en de betovering van de wereld?

Met mijn collega’s van Onderwijs124 zoek ik steeds naar manieren om de verbeeldingskracht aan te spreken en een tijdelijke ruimte te creëren, zodat er aandacht ontstaat voor het menszijn. We zien dat kunst en vormen van makerschap daarbij werken. We ervaren bij onze praktijkinnovaties in het mbo dat docenten een ambachtelijke en kunstzinnige route kunnen nemen, als leerlingen hen ook als mens mogen ontmoeten. In de komende blogs deel ik graag zulke onderwijservaringen waarin het menselijke én wereldse binnenkomen.

 

Met dank aan inspirerende zorgmedewerkers van Diakonessenhuis, St. Antonius Ziekenhuis & RAVU!