Kunstzone

Buitenblik: Nina Polak

03-09-2025

Auteur: Esther Schaareman | Foto: Hessel Stuut

Weliswaar niet ingewijd, toch betrokken. Kunstenaar, ondernemer, politicus, wetenschapper, ouder: ze kunnen zinvolle vergelijkingen of inspirerende gezichtspunten bieden. Kunstzone haalt ze erbij in de rubriek Buitenblik. Deze keer schrijver Nina Polak.

“Het discours over de mentale gezondheid van jongeren is gemedicaliseerd, en reduceert hen tot hun symptomen. Dat vind ik ongezond”, stelt schrijver Nina Polak. Ze zoekt in haar essays en boeken vaak het kruispunt van cultuur en psychiatrie op. “De wijze waarop we tegen mentale (on)gezondheid aankijken is cultureel bepaald.” Er lijkt momenteel een obsessie met het helen van psychische wonden, ziet Polak. “We zijn gaan geloven in quick fixes, terwijl lijden, waanzin en gekte in eerdere tijden ook verbonden waren met mystiek en kunst.”

Veel jongeren hebben het moeilijk, maar veel alarmerende cijfers zijn gebaseerd op zelfdiagnoses van jongeren die zijn opgegroeid in een therapiecultuur. Polak: “Ik ontken niet dat er een crisis is, er zijn steeds meer suïcidepogingen en anorexiagevallen onder jongeren, maar ik denk dat je moet kijken naar culturele factoren die daaraan ten grondslag liggen. We leven in een tijd van hyperindividualisering, waarin jongeren permanent aan prikkels worden blootgesteld. De constante aanwezigheid van de blik van een grote groep anonieme anderen, op social media, leidt tot een soort ADHD-bevorderende omgeving.”

Voor jongeren gebeurt alles voor het eerst: je bent zoekende en soms lijd je aan het leven. “Als je jong bent sta je nu eenmaal veel meer open voor alles. De jeugd vormt vaak een creatieve voorhoede – dat moet je ze niet ontnemen door hun psychische nood te medicaliseren.” Natuurlijk helpt een verklaring of diagnose wanneer je niet mee kunt komen, of afwijkt van de norm. Maar labels kunnen het zoeken naar een eigen identiteit ook in de weg staan, vindt Polak. Uit lijden kan ook wijsheid en creativiteit voortkomen – dat lijken we te zijn vergeten.

Voorbij de diagnose
De wereld waarin we leven is in toenemende mate onrechtvaardig en complex: het is moeilijk om als jongere rond te komen of een huis te vinden, de toekomst is onzeker. Het zijn allemaal clichés maar wel waar, aldus Polak. Jongeren moeten daarmee leren omgaan. Een te grote therapeutische focus in plaats van aandacht voor groei en ontwikkeling ontslaat hen van het oefenen met volwassenheid en verantwoordelijkheid. “En als je veel bezig bent met je eigen mentale leed blijft er weinig energie over voor solidariteit met anderen die niet in jouw identitaire bubbel zitten.”

In kunsteducatie zou het op een non-dogmatische manier moeten gaan over de vraag hoe je je verbonden weet met de wereld, met anderen, vindt Polak. Zo kan kunsteducatie de-stigmatiseren. Kenmerken van verschillende diagnoses als hyperfocus, dromerigheid of grote associatieve vermogens kunnen daarin juist helpend zijn in plaats van belemmerend. Het vraagt van de docent om met een open mind, samen met de leerling te zoeken naar individuele eigenschappen en mogelijkheden die zich lenen voor het maken van werk dat past bij die unieke persoon en diens plaats in de wereld – voorbij het label en de diagnose.

Deze rubriek stond in KZ02/2025.

Nina Polak (1986) is schrijver van fictie en non-fictie en publiceert o.a. in De Correspondent.

Esther Schaareman is wijsgerig pedagoog en kunstdocent en is als docent-onderzoeker verbonden aan de docentenopleidingen Beeldende Kunst en Vormgeving en Muziek aan de Hanze in Groningen. Ze gaf 25 jaar les in het voortgezet onderwijs en doet promotieonderzoek naar de pedagogische opdracht van de kunstvakken.