In Kassel stond deze zomer een herdenkingsplek voor een boom. Maria, de overgrootmoeder van de kunstenaar, plantte een stekje in 1896. In 2021 stierf de inmiddels volgroeide boom aan de gevolgen van droogte. Het kunstwerk liet me even stilstaan, evenals mijn vriend die zichzelf gewoonlijk een ‘kunstbarbaar’ noemt. Het trof hem omdat er verderop in het park sterk uitgedroogde bomen en struiken stonden, bewaterd door een dieselaggregaat die water uit het meer pompte. De combinatie van het kunstwerk en de klimaatcrisissymboliek op de achtergrond leidde tot gespreksstof op onze vakantie.


Reflecting Point 4: Maria, Christoph Hesse & Barbara Ettinger-Brinckmann (2022)
(deze foto zal genomen zijn vóórdat de droogte het park geel kleurde).

Over heel de wereld zien mensen dierbare plekken verschroeien of wegspoelen als gevolg van opwarming van de aarde. In de documentaire Breaking Boundaries van David Attenborough (2021) kijken wetenschappers in tranen naar afstervend koraal of hele vogelpopulaties die verloren gaan in een afgebrand bos. Hoe gaan we om met dit soort verlies?

De Australische hoogleraar milieustudies Glenn Albrecht (2007) bedacht een woord voor verdriet om natuurlijke plekken die veranderen onder invloed van industrie en vervuiling: ‘solastalgia’. Solastalgia is een ‘geleefde ervaring’ van verlies, een gevoel van ‘heimwee als je nog thuis bent.’ Later deze zomer, hoog in de alpen vertoonde mijn vriend (met de kennis van nu) tekenen van solastalgia. Hij heeft sinds zijn jeugd vele klimzomers doorgebracht tussen de rotswanden en zag nu in alle details de effecten van de hitte en het smelten van permafrost. Uitkijkend over een krimpende gletsjer vertelde hij dat hij mentaal al afscheid nam van de bergen en zijn leven in de alpen.

Ik dacht aan het werk van Breitner-collega en kunstenaar S†ëfan Schäfer. Voor Ok jökull Memorial Shirt combineert hij de beeldtaal van memorial shirts met grafische beelden van de gletsjer Ok jökull, die in 2014 als eerste IJslandse gletsjer ter dood werd verklaard. De shirts kunnen dienen om het gesprek te openen over rouw om het sterven van niet-levende entiteiten zoals gletsjers, bergen, meren en koralen (Schäfer, 2019). Als ik het werk laat zien aan mijn vriend is hij te spreken over de shirts en zou hij er graag een dragen. Dit shirt en vele meer, om een statement te maken en er met mensen over te praten.

Voor een ander project, Dying Mountain Hochvogel (A/D) Research Trip (2021), reisde Schäfer af naar een Duitse berg uit zijn jeugd, die als gevolg van klimaatopwarming op het punt van instorten staat. Met foto’s en opnames van de stervende berg en een groep omringende rouwende bergen legt hij zijn bezoek vast. Voor dit werk vindt mijn vriend zichzelf dan weer te nuchter.


Ok jökull Memorial Shirt, S†ëfan Schäfer (2019)

De manier waarop Schäfer herdenkingssymboliek met de klimaatcrisis verbindt spreekt tot de verbeelding. Ik heb geen idee hoe we onszelf en onze kinderen kunnen voorbereiden op de klimaatrouw die we allemaal zullen voelen. Wat ik wel weet is dat kunstenaars ons voor kunnen gaan in een proces van verlies dat wetenschappers al heel lang hebben zien aankomen.

Cover #6

Radically Mine! 2024 Winnend object juryprijs Leerlingenwerk vso De Berkenschutse (Heeze) Van Abbemuseum Foto Damion Thakoer (fragment)