Kunst als het (niet-)sprekende midden
Blog / Pieter Baay / 02-10-2025
Ik zie in de wereld vooral nog tegenpolen. Schreeuwers, schoppers en vernielers aan de ene kant; stilte, onmacht en verdriet aan de andere kant. De ruzies tussen mijn vierjarige en tweejarige zoon zie ik uitvergroot op tv terug. Het beschuldigen van de ander (“hij begon”), het ontkennen van eigen aandeel (“ik heb dat niet gedaan”) en vooral: er zo snel mogelijk van weg bewegen.
In ons boek Leraar zijn: kunstzinnig en ambachtelijk schrijven de auteurs: “Als onmacht niet als gegeven kan worden ingesloten, dan komt ze als ‘schuld’ op iemands rekening. Op die van de tegenpool, ‘het systeem’ of de vreemdeling, of op de eigen schouders als gevoelens van schuld, falen en onvermogen.” Dit zie ik dagelijks gebeuren – bij de gevoelde machteloosheid rond migratie, klimaat en oorlog. Maar ook bij mijn kinderen, die het samen-spelen soms nog onmachtig zijn.
Vaak leidt het tot uitingen van woede en verdriet. Primaire reacties, die we soms willen beteugelen. Zo leren we kinderen om niet te slaan, maar met ‘STOP – HOU OP’ hun grens aan te geven. Ook volwassenen moeten op zoek naar iets constructievers dan uitspraken als “MINDER MINDER MINDER”. Bijvoorbeeld door even te vertragen en te begrijpen wat het achterliggende probleem is. Wie begon, wat is er écht gebeurd en hoe zijn actie en reactie gegroeid? In ‘the heat of the moment’ blijkt dat lastig.
Een enkele keer is er compassie: “Ben je OK?” Dan blijven mensen bij elkaar, bij de problematiek. Zij lezen de namen voor van slachtoffers, als erkenning. Ze maken er iets van. Kunst. “In de kunst is het mogelijk om de realiteit er te laten zijn zonder zwaarte of schuld”, staat in hetzelfde boek Leraar zijn: kunstzinnig en ambachtelijk.
In een samenleving waar maakbaarheid hoogtij viert, is het aantrekkelijk om te denken in oplossingen. Inmiddels wordt steeds duidelijker dat we geen quick fixes hoeven te verwachten voor de complexe vragen van deze tijd. Meer dan oplossingen zijn we gebaat bij manieren om het samen uit te houden in het ongemak en de onmacht. Niet door te ontkennen, te beschuldigen of te marginaliseren, maar door open te blijven.
‘Hey jij daar, kijk eens hier!’ is de potentiële werking van kunst. In gepolariseerde gesprekken kan kunst een midden bieden, waar mensen elkaar opnieuw kunnen ontmoeten. Dat dat niet makkelijk is, toont een laatste quote uit het boek Leraar zijn. Hierin wordt aangehaald waarom Sigmund Freud het leraarschap als een onmogelijk beroep omschreef: “de leraar [en kunst] is er niet op uit om de leerling onder de duim te krijgen, maar juist om de leerling diens volwassen zelfstandigheid te bevorderen, te ondersteunen en mogelijk te maken.”
Ik spreek graag de wens uit dat wij kunst en kunstzinnigheid blijven stimuleren om middenruimte te maken. Ruimte waarin we de wereld, elkaar en onszelf kunnen blijven ontmoeten, in voor- en tegenspoed.
Het boek ‘Leraar zijn: kunstzinnig en ambachtelijk’ verschijnt op 3 oktober 2025 en is geschreven door Pieter Baay, Gert Biesta, Patrick van der Bogt, Hanke Drop, Saar Frieling en Bart van Rosmalen. Te bestellen via: telos.vrijeboeken.com
Pieter Baay is onderzoekscoördinator van het Practoraat Brede Vorming (Firda) en beweegt graag tussen wetenschap en praktijk. Hij richt zijn sociologische blik op de maatschappelijke en vormende kant van het mbo, met speciale interesse voor burgerschapsonderwijs. Samen met kunstenaars en onderzoekers van netwerkorganisatie Onderwijs124 versterkt hij innovatieprocessen in het mbo.
