Moedertaal en leefwereld (en neptaal)
Auteur: Rob van Gerwen | Beeld: Google DeepMind via Pexels CC0 (fragment)
Velen maken zich zorgen om ChatGPT vanwege toekomstscenario’s waarin robots mensen vernietigen. Zoiets is hoogstens een symptoom van wat er nu al misgaat. Met de taal.
ChatGPT werkt met woordcombinaties die in een grote brij aan digitale teksten statistisch vaak voorkomen. Het programma werkt wel met woorden, maar gebruikt die niet op basis van hun betekenis. Sinds wanneer kom je zo bij de werkelijkheid of een interpretatie daarvan? ChatGPT produceert neptaal.
Mocht je het oneens zijn met wat ChatGPT je aanlevert, dan kun je dit nergens publiekelijk tegenspreken. Je kunt alleen je vraag nog eens herformuleren. Maar wanneer weet je of ChatGPT je vraag correct beantwoordt? Dat weet je alleen als je het antwoord al kende voordat je ChatGPT erom vroeg.
Als ChatGPT ‘vertelt’ waar twee filosofen over debatteerden dan is dat iets anders dan die filosofen lezen en jouw standpunt daarover met anderen bespreken. Hoe begrijp je een tekst die door niemand geschreven, laat staan bedoeld, is? Hoe moet je een ChatGPT-tekst interpreteren? Wat betekent ‘interpreteren’ hier?
Artikelen interesseren ons vanwege de inzichten die hun schrijver er in uitdrukt. Bij teksten die door ChatGPT worden gegenereerd vallen die redenen weg. Teksten zonder auteurs — hoezeer de postmoderne Roland Barthes er ook van gecharmeerd was — getuigen van een gemakzuchtige hekel aan mensen.
Je moedertaal is de taal waarin je je eerste concepten hebt leren kennen. We weten wat een stoel is, niet omdat we een definitie van ‘stoel’ kunnen produceren (dat kunnen we misschien niet eens), maar omdat we weten wat ons te doen staat als iemand ons zegt: ‘pak eens een stoel’. De betekenis van een term is zijn gebruik in de leefwereld. De term ‘stoel’ begrijpen betekent de stoel kunnen hanteren. (Wittgenstein spreekt van taalspelen.)
Wanneer we onze moedertaal spreken, slaan we er als het ware onze ervaringen in op. Het succes van je ervaringen nestelt zich in je begrip van de woorden. Moedertaal staat je niet ter beschikking, je leidt er je leven in. Je moedertaal ziet je.
Een tweede taal leer je over het algemeen niet in leefwereld-situaties waarin je je moedertaal je eigen hebt gemaakt. We leren haar op school door woordenlijstjes te stampen, of op internet, waar we hippe frasen overnemen, omdat ze ‘cool’ klinken en ‘impact’ hebben.
We hebben dus genoeg redenen om onze moedertaal niet te verkwanselen of zonder slag of stoot in te ruilen voor een internationalere taal als het Engels.
Ik ben een groot talenliefhebber en lees boeken en artikelen zoveel mogelijk in de originele talen: Engels, Frans, Duits. Ik gebruik die talen ook om meer grip op mijn moedertaal te krijgen; hun andersheid leert me de eigenaardigheden van het Nederlands beter waarderen. Je moedertaal is je standaard voor een goed taalgevoel; wie daarvan uitgaat, zit altijd goed.
Het is van groot moreel gewicht dat je in je eigen moedertaal mag spreken en niet gedwongen wordt om een andere taal te gebruiken, laat staan de neptaal van ChatGPT. Maar de onbegrensde verspreiding van die neptaal op internet zal ons er meer en meer toe veroordelen, en we zullen dat steeds minder in de gaten hebben, omdat de suggestie dat ze ergens over gaat, steeds mistiger zal worden.
Generatieve taalmodellen fnuiken de leefwereld. De neptaal van ChatGPT ontneemt mensen hun thuis. Een onethisch experiment van grote commerciële partijen.
Deze grote woorden zijn nodig en urgent, want het maken van betekenisloze teksten, het verspreiden van neptaal, was nog nooit zo snel gedaan. Kunnen we het ons veroorloven om te denken `je houdt het toch niet tegen’? Of zijn we al murw geslagen door die andere ramp, de opwarming?
