Muziek als medicijn?
Muziek, mentaal welzijn en wat kunstonderwijs daarin kan betekenen
05-07-2025
Auteur: Julian Schaap | Illustraties: Lennie Steenbeek
De mentale gezondheid van jongeren staat onder druk. Tegelijkertijd beschikken zij over een directe en ongelimiteerde toegang tot muziek. Julian Schaap van de Erasmus Universiteit Rotterdam onderzoekt wat dat betekent voor de manier waarop onderwijsinstellingen muziek een plek geven in het leven van jonge mensen.
De klassieke opvatting dat bepaalde soorten muziek ‘universele effecten’ sorteren, zoals rust, troost of concentratie, heeft de afgelopen jaren aan terrein verloren. Wie zoekt naar een eenduidig heilzaam genre (klassieke muziek, meditatieve klanken, ambient of neural beats) komt steeds vaker tot het inzicht dat persoonlijke voorkeur doorslaggevend is voor de eventuele ‘werking’ van muziek. De hypothese van het ‘Mozart-effect’, waarin werd gesuggereerd dat klassieke muziek, Mozart voorop, goed is voor mensen, is inmiddels achterhaald. Ja, muziek werkt, maar niet voor iedereen op dezelfde manier.
In onderzoeken naar hoe mensen muziek gebruiken voor hun welzijn, zien we keer op keer dat het contextafhankelijke karakter van muziek cruciaal is. Zo bleek uit een experiment op muziekfestival Lowlands, waarin ik samen met collega’s van het Erasmus Medisch Centrum onderzocht hoe muziek pijnbeleving beïnvloedt, dat de effectiviteit sterk afhangt van smaakvoorkeur. Hoewel deelnemers – in lijn met het gesuggereerde Mozart-effect – vaak dachten dat klassieke muziek hen zou helpen tijdens het doorstaan van een pijnprikkel (een ijskoud handbad), bleek dat alleen het geval als dat ook de smaakvoorkeur was. Zo niet, dan bleek het beter om gewoon je favoriete genre op te zetten, of dat nu K-pop, hiphop of death metal is.
Gedeeld begrip
Binnen die smaakvoorkeur gebeurt ook een hoop. Zo zijn er van die nummers die niet alleen lekker klinken, maar iets ‘doen’ met je. Die je motiveren een grens te verleggen, als een spiegel werken of een herinnering oproepen. In mijn onderzoek naar de relatie tussen muziek en welzijn kom ik ze vaak tegen: favoriete nummers die fungeren als ankerpunten in een complexe wereld. Liedjes die, in de woorden van een jongvolwassene die ik sprak, ‘precies weten wat ik voel, nog vóór ik het zelf weet’.
De laatste twee jaar hebben mijn collega’s en ik tientallen gesprekken gevoerd met jongeren en jongvolwassenen in en om Rotterdam over hoe zij muziek ‘gebruiken’ voor hun welzijn. Wat zij mij vertelden, onderstreept de complexiteit van ‘muziek als medicijn’. Muziek dient als expressiemiddel, als anker van identiteit, als mentale ventilatie. Maar de manier waarop, dat verschilt per persoon. Sommigen ervaren troost bij verdrietige muziek, anderen zoeken juist afleiding in opbeurende liedjes. Voor sommigen ligt de betekenis in de tekst, voor anderen in het ritme of de fysieke sensatie van diepe bassen. Muziek is als een taal die we gaandeweg leren spreken en die iedereen op een unieke, eigen manier leert spreken en interpreteert, terwijl we zoeken naar een gedeeld begrip. Dat maakt muziekreceptie fundamenteel sociaal.
Gevoel van thuis
Welke muziek voor wie ‘werkt’, is sterk ingebed in sociale en culturele contexten: etnische achtergrond, klasse, gender, opvoeding, migratiegeschiedenis. Zo vertelde een jongvolwassene met Curaçaose roots dat hij Papiamentstalige muziek niet alleen associeert met zijn jeugd, maar de taal ook als ‘emotioneel toegankelijker’ ervaart dan het Nederlands. Een ander, met Marokkaanse ouders, gaf aan dat Arabische muziek haar een gevoel van thuis geeft.
Muziek maakt herinneringen tastbaar en activeert een lijfelijke verbondenheid met het verleden. Tegelijkertijd stelt het jongeren in staat hun identiteit vorm te geven. Zo kan het luisteren naar artiesten als Beyoncé of Erykah Badu voor vrouwen van kleur een vorm van empowerment zijn. Jongeren die moeite hebben een plek te vinden in de mainstreammaatschappij, kunnen een veilige haven vinden in (online) subculturen en scenes rondom rappers, ravers of rockers.
Leren luisteren
Als muziek zo’n cruciale rol speelt in hoe jongeren zichzelf en de wereld begrijpen, dan ligt daar een kans voor het onderwijs. Binnen het kunstonderwijs is die rol allang zichtbaar. Vooral in lessen waarin jongeren leren luisteren, creëren en zich verhouden tot muziek als uitingsvorm.
Maar nu muzikale ervaringen steeds individueler en steeds vaker digitaal worden, is het juist belangrijk om die beleving te delen met elkaar. Muziek kan dienen als sociaal instrument, als een mentale gereedschapskist en als oefening in verbeelding en empathie – mits we die ruimte blijven beschermen en uitbreiden. Veelbetekenend is dat deelnemers aan onze focusgroepen het praten over hun favoriete muziek met leeftijdgenoten achteraf vaak omschrijven als een kleine openbaring, of als een vorm van groepstherapie.
Innerlijk kompas
Om dit verder aan te zwengelen is geen nieuw curriculum nodig, wel ruimte. Ruimte voor jongeren om hun eigen smaak te ontdekken, om die te leren verwoorden, te delen en om de muzikale voorkeuren van anderen te leren begrijpen. Door middel van gezamenlijke luisterervaringen, gesprekken over songteksten, of het bespreken van muzikale autobiografieën. Zulke praktijken kunnen bijdragen aan sociaal-emotionele vaardigheden, aan empathie en aan het ontwikkelen van een eigen identiteit; een essentieel tegenwicht in een samenleving waarin jongeren zich vaak gereduceerd voelen tot cijfers, prestaties en algoritmes.
Muziek heeft geen vaste functie. Het kan een vluchtroute zijn, een spiegel, een megafoon of een innerlijk kompas. Wat het kunstonderwijs kan bieden is niet nóg meer toegang tot muziek – die is er al in overvloed – maar handvatten om die toegang betekenisvol te maken. Voor zichzelf, maar ook in relatie tot anderen. Dat vraagt om een herwaardering van de rol van muziek in het leven van jonge mensen; niet voor niets loopt het merendeel vrijwel constant met oortjes in. Waar we muziek doorgaans beschouwen als ornament, vormt het vaak eerder een fundament. Want wie leert luisteren naar muziek, leert vaak ook beter luisteren naar zichzelf en anderen. En dat is in deze tijd geen overbodige luxe.
Dit artikel stond in KZ02/2025.
Julian Schaap is als universitair docent sociologie van muziek verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij onderzoekt hoe de receptie van muziek samenhangt met subjectief welzijn en sociale stratificatie.
Nieuwsgierig geworden?
Voor meer onderzoek: www.julianschaap.eu
Voor meer informatie en bronnen: www.muziekhelpt.nu en erasmusmcfoundation.nl/muziekalsmedicijn
