Ramen en spiegels (en af en toe een hamer): diversiteit en representatie in jeugdtheater
Auteur: Daniel van klaveren | Beeld: BELLEK (2025) Didem Koban Dance Art School / Alan Atakya Dance Collective Foto Bjorn van den Elst
Theater Sonnevanck uit Enschede speelt als jeugdtheatergezelschap veel op scholen en treft daar kinderen uit alle lagen van de bevolking aan. Aan den lijve merkt artistiek directeur Daniel van Klaveren hoe een voorstelling hele verschillende uitwerkingen kan hebben, afhankelijk van welke leerlingen in de zaal zitten.
“Children need both mirrors and windows. Many children of color see the world only through windows and they need mirrors. And other children only see mirrors and they need to see the world through windows.” – Sharron McElmeel
Sinds ik bovenstaande quote voor het eerst las is het een pilaar geworden voor mijn werk. Een toetssteen. In mijn Staat van het Jeugdtheater (2022) schreef ik:
“Spiegels om jezelf te zien. Ramen om de ander te leren kennen. Het is belangrijk om in voorstellingen je eigen verhaal te herkennen, zodat je je gezien voelt en minder alleen. Spiegels. Het vertelt dat je er mag zijn en de wereld er ook is voor jou. Dat je mag voelen wat je voelt en denken wat je denkt. Die erkenning geeft rust en zelfvertrouwen. En vervolgens meer openheid om ook de verhalen van een ander te ontvangen. En: Het is belangrijk om geconfronteerd te worden met wat en wie jou onbekend is. Ramen.Verschillende perspectieven leren kennen op één kwestie, zien dat er mensen anders zijn dan jij, dat iedereen een andere maatschappelijke positie inneemt en de wereld anders ervaart. Het is nodig, zodat je weet: ik ben niet de norm, ik ben één van velen, ik ben een klein puntje van de taart.
Sommige kinderen hebben meer spiegels nodig. Andere meer ramen. En er is behoefte aan allebei.”
Is mijn voorstelling een spiegel of een raam? Ik vind dit een zeer belangrijke gedachte-oefening bij elke nieuwe productie van mijn gezelschap Theater Sonnevanck. Een check om gedurende het hele proces te blijven doen, bijvoorbeeld tijdens de proefdoorloopjes en try-outs. Het maakt je als maker bewust van je publiek. Want wie zitten er straks allemaal in de zaal en wat zullen zij denken, voelen en ervaren? Het dwingt je als maker om los te komen van je eigen kader en je te verplaatsen in je mogelijke toeschouwers. Een belangrijke en zelfs bevrijdende oefening.
Jeugdtheater over radicalisering
Jamal, een 12+ klassenvoorstelling die ik maakte bij de Toneelmakerij in 2014, vertelde het verhaal van een Nederlands-Irakese jongen die woedend is op de wereld. Het toont een beginnend proces van radicalisering (al noemde we dat bewust niet zo) en laat zien dat de onderliggende oorzaak daarvan een diepgewortelde eenzaamheid is en woede op een wereld waarin hij gediscrimineerd wordt en zich niet thuis voelt.
Een indringende voorstelling, dicht op de huid gespeeld. Tijdens de nagesprekken in de klas vroegen we altijd: “Kun je je voorstellen dat Jamal zich zo voelt?” En dan werden de spiegels en ramen volledig zichtbaar. Ik herinner me een klas met witte kinderen in Schagen, Noord-Holland, waar een jongen, zichtbaar onder de indruk, antwoordde: “Op zich kan ik me dat voorstellen, maar – ik weet niet – dit zie je normaal eigenlijk alleen maar op het journaal.” Dit raam opende een waardevol gesprek, zonder te verzanden in politieke polarisatie, door het te kunnen hebben over een levend mens die net, vlak voor je neus, iets heeft meegemaakt.
Ik herinner me ook meerdere gesprekken met cultureel diverse klassen in Amsterdam-West, waar het nagesprek zinderde: “Natuurlijk voelt hij zich zo! Die dingen gebeuren toch gewoon!” Blijkbaar een bevrijdende spiegel, want deze kinderen wilden niet ophouden met erover te praten. Het was een duidelijk gevoel van opluchting dat deze gevoelens benoemd konden worden en dus mochten bestaan.
Herkenning is niet alleen bepaald langs culturele lijnen. Sommige emotionele herkenning is meer universeel.
Emotionele herkenning voor jongeren
Maar, herkenning is niet alleen bepaald langs culturele lijnen. Er is ook zoiets als emotionele herkenning die meer universeel is. Ik zal nooit vergeten hoe een witte jongen in diezelfde klas in Schagen de hele voorstelling lang in zijn capuchon voorovergebogen naar de grond keek en aan het einde zei: “Die boosheid van hem. Zo voel ik me ook de hele dag.”
In Jamal waren de ramen en spiegels vrij expliciet verbonden aan het hoofdonderwerp, waarin Jamals identiteit geproblematiseerd werd. Hier ligt meteen ook een valkuil. Want mensen willen zich niet alleen herkennen in hun problemen. Ze willen zich ook herkennen in dat waar ze van houden, in hun omgeving, hun talent, hun trots. En ramen kunnen ook een context tonen – een plek, een backstory – met elementen die onbekend zijn, maar als een logische vanzelfsprekendheid in de productie zijn verwerkt. Misschien herkent iemand in de spiegel diens omgeving, of toont het raam details waar je nooit over nagedacht had. Wat meer verstopt, subtieler – maar niet minder belangrijk.
…
Benieuwd naar meer voorbeelden en inzichten van Daniel? Lees het volledige artikel in KZ04/2025.
Daniel van Klaveren is sinds 2021 artistiek directeur van Theater Sonnevanck en werkte daarvoor als regisseur, schrijver en acteur bij diverse (jeugd)theatergezelschappen.