Kunstzone

Pleidooi voor een manifest inclusief cultuuronderwijs

Auteur: Dirk Monsma | Tekening: Tahir Foto Rinie Bleeker Fotografie

In april nam de Tweede Kamer het Beleidskader met elkaar voor alle kinderen en jongeren werken aan een inclusieve leeromgeving aan. Om de kansen die dit kader biedt voor inclusief cultuuronderwijs te kunnen verzilveren is een manifest van alle strategische en programmerende culturele partijen rond gespecialiseerde scholen noodzakelijk.

Met zijn docent legt Tahir zijn tekeningen op een tafel in hun lokaal beeldend. Ik zie een rode raceauto, een blauwe vlag en een in platvlak getekende school met groene sportvelden. Alles gekleurd met potlood. De vijftienjarige Tahir zit op Alphons Laudy, een vso-school met leerlingen met een verstandelijke beperking en diagnoses in het autismespectrum. Hij licht zijn tekeningen toe met korte zinnen, als ‘ik houd van kleur’. Zijn moeder vertelt later dat hij van jongs af aan tekent. Door te tekenen kan hij zich concentreren.

Deze gebeurtenis was tien jaar geleden een van mijn eerste gesprekken met leerlingen over hun kunst op gespecialiseerde scholen. Het motiveerde me om meer met hen, hun kunstdocenten en hun ouders te praten. Wat me boeide was hoe zij zich met kunst uitdrukken om hun beperking heen. Vooral de emotieregulering die kunstbeleving hen geeft, verraste mij, evenals de mogelijkheden om door kunst met leeftijdgenoten mee te doen. Tegelijkertijd vroeg ik me af: In welke mate faciliteren wij als culturele sector deze leerlingen? Welke plek krijgen deze leerlingen in onze samenleving?

Vergeten groep
Deze vragen waren voor mij aanleiding om in 2015 een ronde te maken langs het ministerie van OCW, de onderwijsinspectie en het LKCA. Bij het Fonds voor Cultuurparticipatie (FCP) bleken subsidieaanvragen door (v)so-scholen voor bestaande regelingen ondervertegenwoordigd. In de periodieke monitor cultuureducatie waren scholen voor speciaal onderwijs niet opgenomen. De CJP Cultuurkaart voor het vso was in 2012 wegbezuinigd en de minister wilde dat niet herstellen. Initiatieven vanuit het kunsteducatieveld, zoals stichting Papageno (nu Tamino) waren schaars. De resultaten van deze oriëntatie vatte ik samen met een opmerking van een van de ambtenaren van het ministerie: ‘Het is een vergeten groep in het onderwijsbeleid’.

Inmiddels is er veel veranderd. Zowel FCP, LKCA, Méér Muziek in de Klas, provinciale instellingen, centra voor de kunsten en muziekscholen geven aandacht aan gespecialiseerde scholen en hun leerlingen. De periodieke monitor cultuureducatie rapporteert over de stand van zaken. Er is onderzoek verricht zoals Speciaal verbeeld (Van Dorsten & Zernitz, 2020) en Kunst en cultuur voor jou en mij? (Bremmer et al., 2023). Er zijn inspiratiebijeenkomsten en de scholen weten het FCP makkelijker te vinden. Er is aandacht voor waardevolle kennis over de leerlingen, en kunstdocenten worden getraind om op gespecialiseerde scholen les te geven.

Actuele kwesties
Laten we de blik verruimen. Ik noem vijf actuele kwesties in het gespecialiseerd onderwijs.

Het aantal leerlingen op deze scholen zou door passend onderwijs moeten afnemen, maar leerlingenaantallen nemen juist toe. Met het recent aangenomen beleidskader kunnen scholen voor regulier en speciaal onderwijs intensiever samenwerken. Het idee is dat alle (of een deel van de) (v)so-leerlingen naar een reguliere school gaan met extra ondersteuning uit het gespecialiseerd onderwijs.

De tweede kwestie gaat over het lerarentekort. Onlangs presenteerde de Inspectie van het Onderwijs de jaarlijkse Staat van het Onderwijs. Daaruit blijkt dat de tekorten aan leerkrachten en directies in het (v)so ruim 10% bedragen en dat deze op termijn niet zullen afnemen. Dat is nadelig voor de leerprestaties van de leerlingen, constateert de Inspectie (2024).

De derde kwestie betreft het verschil in aandacht voor cultuuronderwijs in de verschillende uitstroomprofielen van het vso. De vso-scholen bieden één of meer uitstroomprofielen aan: vervolgonderwijs, arbeidsmarkt en arbeids- of ontwikkelingsgerichte dagbesteding. Leerlingen met het profiel vervolgonderwijs krijgen onderwijs op het niveau van vmbo, havo en vwo. Op deze scholen kunnen leerlingen in een kunstvak examen doen. Het profiel arbeidsmarkt leidt naar werk, maar minder dan een derde van die schoolverlaters heeft direct na het verlaten van de school betaald werk. Het profiel arbeids- of ontwikkelingsgerichte dagbesteding leidt naar verschillende vormen van dagbesteding, zoals op een zorgboerderij, maar ook bij gespecialiseerde schildersateliers of theatergezelschappen. In de Monitor cultuureducatie vo 2022-2023 (Lommertzen et al., 2023) staat dat de profielen arbeidsmarkt en dagbesteding nauwelijks aandacht besteden aan cultuuronderwijs.

Een vierde kwestie is het wettelijk verplichte vak culturele en kunstzinnige vorming (CKV) voor het voortgezet onderwijs. Leerlingen moeten CKV met een schoolexamen afsluiten. Het vso valt onder de Wet op het Primair Onderwijs en de scholen zijn derhalve niet verplicht om het vak te geven. Behalve aan vso-leerlingen die eindexamen willen doen in vmbo-gt, havo of vwo.
Uit de Monitor cultuureducatie vo 2022-2023 weten we dat 80% van de reguliere vo-scholen gebruik maakt van de CJP Cultuurkaart (Lommertzen et al., 2023, p. 104). Scholen gebruiken de kaart om het vak CKV te ondersteunen, leerlingen op vso-scholen kregen deze tot 2019 niet. De formele reden van het ministerie was dat het speciaal onderwijs wettelijk geldt als primair onderwijs en dus geen recht had op de Cultuurkaart.
Een op de vijf vso-scholen maakt inmiddels gebruik van de CJP Cultuurkaart om cultuuronderwijs te financieren, slechts een op de tien scholen draagt jaarlijks € 10,50 bij per leerling. In hoeverre CKV op alle vso-scholen wordt gegeven brengt de monitor niet in beeld. Wel weten we – zie boven – dat bij de uitstroomprofielen arbeidsmarkt en dagbesteding cultuur niet hoog op de agenda staat.

Als vijfde kwestie signaleer ik de beperkte deelname van leerlingen van gespecialiseerde scholen aan georganiseerde cultuureducatie in de vrije tijd. Ik kom later terug op deze thema’s, eerst maak ik mijn verhaal nog breder.

Lees het hele artikel in KZ06/2024