Kunstzone

Twee en ondeelbaar

‘Eendracht maakt macht’ in de educatieve masteropleiding

Auteurs: Thomas Geudens en Thomas De Baets | Foto: Maximalfocus. Abstract Blue Neon Light with Mirrors and Cubical Spheres in Melbournes CBD. 

Sinds september 2019 worden studenten met de nieuwe educatieve masteropleiding in de kunsten aan de Vlaamse kunsthogescholen kunstenaar én leraar.

De Vlaamse kunsthogescholen bieden de nieuwe educatieve masteropleidingen in de kunsten aan als gevolg van een structurele hervorming van de reguliere lerarenopleiding.
De nieuwe masteropleiding bouwt verder op een bacheloropleiding van drie jaar, en is zowel een artistieke als educatieve opleiding.

Ophef in het hoger kunstonderwijs
De intrede van de educatieve masteropleidingen verliep niet zonder slag of stoot. In een geladen opiniestuk in De Standaard waarschuwden docenten van kunsthogescholen voor fataal (bijkomend) niveauverlies.

Ze wezen op de noodzaak van het ooit fel bevochten masterniveau dat in Vlaanderen de verplichte finaliteit is van elke kunstopleiding. Studenten volgen er een bachelor van drie jaar en vervolgens een master van één of twee jaar. Een educatieve masteropleiding in de kunsten zou volgens de auteurs van het stuk enkel de zwakke studenten aantrekken en zo educatieve kneusjes (sic) afleveren die niet over artistiek meesterschap beschikken en ongeschikt zijn om jongeren op te leiden.

Dit opiniestuk leidde tot heel wat ophef. De suggestie dat elke student die zijn artistieke ambitie eerder met groepen of klassen waarmaakt dan op het podium een kneusje zou zijn, doet nog steeds onze tenen krullen. Het wijst op een onderliggende miskenning van een bruisend werkveld van kunstambassadeurs die een belangrijke maatschappelijke rol opnemen. Het pleidooi lijkt bovendien besmet door het achterhaalde beeld van de leraar als inhoudelijk expert, wiens kwaliteit als leraar louter op grond van een rechtstreeks evenredig verband met zijn kunstenaarschap kan worden afgeleid. Vandaag toont de realiteit ons dat het destijds opgehangen beeld van de educatieve master in de kunsten misleidend was.

Leraar worden op masterniveau
We stellen vast dat artistieke verdieping onze studenten nauw aan het hart ligt. Dat heeft tot gevolg dat een meerderheid nog steeds voor een traject kiest waarin ze eerst een artistieke master behalen en daarna een educatieve master volgen in een verkort traject van één jaar. Ze behalen zo twee masterdiploma’s in een opeenvolging, waarin eerst het vakmanschap wordt ontwikkeld en daarna het leraarschap. Het was echter de schaduwzijde van dit traject die aan de basis lag van de invoering van de educatieve masteropleidingen aan de kunsthogescholen: doordat de vorming tot leraar pas startte na het behalen van het masterdiploma, viel deze in de ogen van hun studenten zo goed als buiten hun studie. De specifieke lerarenopleiding slaagde er niet altijd in om de artistieke persoonlijkheid van de studenten met een pedagogische ambitie te infecteren. Ze haperde door haar beperkte diepgang en eenzijdige focus op leraarschap.

Met de nieuwe educatieve masters erkent de Vlaamse overheid dat de toenemende complexiteit van het lerarenberoep beter opgeleide leraren vereist. De hervorming plaatst het leraarschap van kunststudenten op niveau 7 van de Europese Kwalificatiestructuur. De overheid spoort de kunsthogescholen hierbij aan om op zoek te gaan naar een antwoord op eigentijdse uitdagingen in het onderwijs. Omgaan met meertaligheid en de grootstedelijke context staan herhaaldelijk in de nieuwe wetgeving ingeschreven. In een sterk door traditie bepaald landschap worden studenten aangespoord om eigen nieuwe ideeën te ontwikkelen, om te gaan met diversiteit, evidence informed te handelen en hun praktijk onderzoekend te benaderen.

Kunstenaar als vakspecialist
De educatieve master is geen, of alleszins veel meer dan, een lerarenopleiding – in schril contrast met de framing die de kneusjes in De Standaard meekregen. In een educatieve master ontwikkelen studenten immers zowel hun kunstenaarschap als hun leraarschap. Een groot deel van de onderwijs- en studietijd in de opleiding wordt besteed aan de beoefening van de kunsten, met de doorgedrevenheid die het handelsmerk is van het Vlaamse hoger kunstonderwijs.
In de nieuwe opleiding wordt de sterke verbondenheid tussen gespecialiseerd kunstenaarschap en leraarschap formeel erkend. Kunsthogescholen maakten onderling afspraken over de opleidingsonderdelen vakdidactiek, zodat deze zowel gekoppeld zijn aan de artistieke specialisaties van de studenten, als aan de lesbevoegdheid in het middelbaar onderwijs en het deeltijds kunstonderwijs (DKO).

Die vakdidactiek is daardoor niet langer op geïsoleerde en specifieke schoolvakken gericht, maar op de verschillende clusters van gelijksoortige vakken of cursussen die in de kunsteducatie bestaan. Dit biedt de mogelijkheid om binnen opleidingsonderdelen vakdidactiek de focus voortdurend te verschuiven tussen bijvoorbeeld verschillende leeftijdsgroepen, vakken en contexten binnen, maar ook buiten het formele onderwijs. Het ontluikende (non-formele) kunsteducatieve veld is immers een bruisend laboratorium voor nieuwe artistieke uitdrukkingsvormen en leerlinggestuurde methodieken.
De confrontatie met een diversiteit aan lerenden en contexten nodigt studenten bovendien uit om te reflecteren, innoveren en ondernemen; ambities die kenmerkend zijn voor het masterniveau.

Inhoudelijke integratie
Hoewel het wettelijke kader enkel lijkt te suggereren dat het programma van de (vroegere) lerarenopleiding simpelweg moet worden geparkeerd binnen de masteropleiding, merken we toch verschillende visies en praktijken op met betrekking tot de integratie van het artistieke en educatieve. Wat het integreren van de structuren betreft laat de wet weinig aan de verbeelding over. Maar instituten en opleidingen tonen een duidelijk verschillend ambitieniveau met betrekking tot de inhoudelijke integratie. De combinatie van artistieke en educatieve vorming binnen een eengemaakte masteropleiding biedt veel kansen bij de ontwikkeling van het curriculum. Er ontstaat immers een vrijplaats waarin het artistieke en het educatieve elkaar kunnen verrijken.

De wettelijke scheidingslijn tussen artistieke en educatieve vakken kan worden doorbroken en vervagen in functie van artistiek-educatieve leeractiviteiten waarin pedagogical content knowledge kan worden ontwikkeld. Op die manier worden studenten niet enkel als kunstenaar en als leraar opgeleid, maar ook als volbloed art teacher of teaching artist. De nieuw verworven schemerzone tussen kunst en educatie doet dromen van unieke cross-overvakken, gezamenlijke leerlijnen en zelfs van een geïntegreerd eindexamen waarbij het artistieke en het educatieve kunnen versmelten tot één afstudeerproject. De afstuderende kunsteducator wordt dan in feite twee en ondeelbaar.

Kunsteducatie van morgen
Een sterke integratieve ambitie heeft verregaande gevolgen voor de vorm en inhoud van het curriculum. Tussen pakweg een louter op de onderwijskunde georiënteerde vakdidactiek en een louter op de individuele ontwikkeling gerichte artistieke vorming dreigt het water al snel erg diep te worden. Anders gezegd, beide vormingen samen te brengen vraagt om stevige afstemming. Vakdidactici komen daarbij vaker op het artistieke terrein, kunstdocenten worden met educatieve vraagstukken geconfronteerd. Een belangrijke uitdaging bij het realiseren van een geïntegreerd opleidingsmodel is daarom de constructie van een gedeeld artistiek-educatief referentiekader voor zowel alle betrokken studenten als voor docenten en stagementoren. Zij worden immers allen met een opleidingsmodel geconfronteerd dat zij onvoldoende of zelfs niet kennen uit hun eigen (leer)geschiedenis, maar dat ze ongetwijfeld vaak tegenkomen in hun huidige professionele denken en handelen.
Dit alles gaat niet zonder een sterkte investering van het team. Wellicht kan bijvoorbeeld uitgebreid expliciteren van de eigen (biografisch geïnspireerde) overtuigingen of best practices zoeken en zichtbaar maken dit ontwikkelingsproces doeltreffend ondersteunen.

De nieuwe educatieve masteropleiding in de kunsten geeft vandaag al vorm aan de kunsteducatie van morgen. Gesteund door een sterke artistieke traditie en academische reflectie werpt ze studenten, docenten en al wie bij kunstonderwijs betrokken is de handschoen toe om een geïntegreerde opleiding tot kunsteducator vorm te geven.