Vso-eindexamen kunstvakken

Gewoon waar mogelijk, speciaal waar nodig

Auteur: Piet Hagenaars | Foto: Piet Hagenaars Gaza-spandoek Manar

‘Er zijn best wel wat vso-scholen die vmbo-examens in de kunstvakken aanbieden, veel meer dan havo- of vwo-examens. Tien jaar geleden hadden we naast beeldend ook muziek als examenvak. Dat is geschrapt, de school is er te klein voor. Meestal heb ik rond de tien leerlingen, havo en vwo door elkaar’ (Yvonne Dupuis).

Het voortgezet speciaal onderwijs (vso) heeft ongeveer 38.500 leerlingen op 263 (v)so-scholen voor vmbo, havo en vwo. Meer dan een kwart gaat na het vso aan het werk, vaak in een beschermde baan. Een tweede kwart stroomt uit naar arbeids- of ontwikkelingsgerichte dagactiviteiten. Wat minder dan de helft stapt tussentijds over naar het reguliere voortgezet onderwijs of volgt na het vso middelbaar of hoger onderwijs (Inspectie van het Onderwijs, 2024a, pp. 39, 121).

Vso-leerlingen kunnen op diverse manieren een diploma behalen. Ze kunnen examen doen op een vso-school met een examenlicentie, als extraneus op een reguliere vo-school of via het staatsexamen. De meeste vso-leerlingen doen staatsexamen: een kleine 1.300 leerlingen haalden in het schooljaar 2022/2023 op deze manier een diploma. Vier vso-scholen met zo’n 110 leerlingen hebben een licentie om zelf het examen af te nemen (Inspectie van het Onderwijs, 2024b, pp. 24-28). Van alle kandidaten doen er maar weinig (5%) examen in een kunstvak.

Voor dit artikel sprak ik met de voorzitters van de staatsexamens tehatex en muziek, Betty Meester en Ton Annink, én met kunstvakdocenten van vier vso-scholen, namelijk twee docenten beeldend: Christine van der Leun en Yvonne Dupuis en twee docenten muziek: Mieke van der Ven en Heiko de Jonge. Bovendien had ik een gesprek met eindexamenkandidaten Lynn, Ella, Manar, Lena en Jonan (zie overzicht geïnterviewden in het kader).

Bevoegd en bekwaam
Het vso valt, net als het so, onder de Wet op het Primair Onderwijs. Vandaar dat leraren met een onderwijsbevoegdheid basisonderwijs er in alle vakken les mogen geven. Leraren op een vso-school die ook eindexamens afnemen, moeten in het bezit zijn van een bevoegdheid voortgezet onderwijs.
De meeste vso-kunstdocenten beschikken over deze kwalificatie, omdat schooldirecties het belangrijk vinden dat kunstvakken professioneel gegeven worden. Voor beginnende docent is het, volgens Yvonne Dupuis bij haar op school ‘verplicht om bepaalde cursussen te volgen. Je moet echter vooral je leerlingen leren kennen. Hoe zitten die in elkaar? Welke gedragskenmerken hebben ze? Autisme of epilepsie heeft vele uitingsvormen, als docent moet je dat in de gaten krijgen en er adequaat op kunnen reageren.’

Staatsexamen in een kunstvak
Vso-leerlingen kunnen vmbo-, havo- en vwo-staatsexamen doen in muziek, handvaardigheid en tekenen (oude stijl). De vorm van de vmbo-, havo- en vwo-staatsexamens zijn vergelijkbaar met elkaar.
Het staatsexamen kent het centraal schriftelijk (CSE) en het praktisch college-examen, vergelijkbaar met het schoolexamen (SE). Leerlingen vmbo-basis- en -kaderberoepsgerichte leerweg kunnen geen examen doen in een kunstvak (College voor Toetsen en Examens, 2023).

Voor visueel gehandicapten ziet het staatsexamen er wat anders uit dan voor andere vso-leerlingen. Het CSE en het praktisch college-examen worden aan het eind van het schooljaar na elkaar op de eigen school afgenomen. ‘Blinden en slechtzienden krijgen een vervangend mondeling examen, zonder het notatiedeel van het reguliere muziekexamen’, vertelt Mieke van der Ven. ‘Na dit mondeling doen ze het praktijkexamen muziek, daar leveren ze vooraf een dossier voor in. Elke leerling speelt vier stukken – op wat voor instrument maakt niet uit – en zingt er ook vier. In het dossier zitten analyses om te laten zien dat ze kritisch naar muziekstukken geluisterd hebben.’ Ton Annink voegt toe ‘dat ze tijdens hun examen uit het hoofd spelen en zingen; zonder het gebruik van braille notenschrift. Dat kan ook niet, ze kunnen bijvoorbeeld geen piano spelen en tegelijkertijd met de hand braille lezen. Voor de andere vso-clusters zijn de staatsexamens hetzelfde als voor reguliere vo-kandidaten.’

Het staatsexamen tehatex bestaat uit een CSE en een praktisch college-examen. Datum en tijdstip van het CSE zijn gelijk aan die van andere vo-scholen. In hoofdzaak gaat het om het beschrijven, onderzoeken, interpreteren en beschouwen van werk van kunstenaars en vormgevers. Vso-leerlingen doen er over het algemeen een half uur langer over. Voor het praktisch examen op de eigen school werken vso-leerlingen aan een opdracht met hetzelfde thema als dat van het schriftelijk examen. Kandidaten hebben daar zes klokuren voor. Hierna volgt een reflectiegesprek van maximaal een kwartier (College voor Toetsen en Examens, 2023).

De kunstvakdocent neemt de staatsexamens niet zelf af en beoordeelt die ook niet, dat doen leden van de staatsexamencommissie tehatex of muziek. ‘Dat is erg vervelend’, vindt Yvonne Dupuis, omdat ze alleen eindcijfers te zien krijgt. ‘Ik weet nooit precies waarop beoordeeld is. Mijn leerlingen kunnen niet steunen op de gemiddelden van het schoolexamen, die cijfers verdwijnen. Ze moeten het bij het staatsexamen in één klap goed doen!’

Het aantal vso-leerlingen voor het staatsexamen muziek varieert van 18 tot 24 leerlingen per jaar. Voor tekenen en handvaardigheid is er een veelvoud aan kandidaten. Volgens Betty Meester is er ‘één keer in de drie, vier jaar ook een kandidaat voor textiel. We weten dat in november al. Daar construeren we dan een opgave voor.’

Lees het hele artikel in KZ06/2024

Cover #6

Radically Mine! 2024 Winnend object juryprijs Leerlingenwerk vso De Berkenschutse (Heeze) Van Abbemuseum Foto Damion Thakoer (fragment)