Kunstzone

De transitie van offline naar online onderwijs

Lessen voor de toekomst

Auteur: Jaco van den Dool | Foto: Lennie Steenbeek, Videoinstallatie Christian Marclay

Het basisonderwijs maakte tijdens de Covid-19 uitbraak een ongekende transitie door. Waar de lessen voor de crisis nog grotendeels offline werden gegeven is tijdens het hoogtepunt van de uitbraak het complete onderwijsaanbod online aangeboden. In dit artikel beschrijf ik de essentiële rol van online didactiek bij het ontwerpen van online onderwijs. Als kunsteducatie-onderzoeker ontwierp ik de basisregels voor kwalitatief online onderwijs zo, dat ze gemakkelijk toepasbaar zijn voor online kunsteducatie.

Bij stichting AURO, die het openbaar basisonderwijs verzorgt in de gemeenten Aalsmeer, Uithoorn en De Ronde Venen, werd al voor de crisis gebruik gemaakt van online onderwijs ter ondersteuning en verrijking van het onderwijsleerproces. Leerkrachten van OBS De Pijlstaart (een van de scholen onder stichting AURO waar ik schoolleider ben) namen in 2019 al maandelijks deel aan digi labs. Hier werd gezamenlijk online onderwijs ontworpen en geëxperimenteerd met de nieuwste online tools. De relevantie van online onderwijs werd nog niet door alle leerkrachten gevoeld, maar tijdens de crisis sloeg dit volledig om. In een dag tijd hebben we de transitie gemaakt naar volledig online onderwijs. Gebaseerd op online didactiek zijn we erin geslaagd een compleet onderwijsaanbod te verzorgen en kinderen middels de overbekende platformen (Google Classroom, Meet, Padlet etc.) te leren schrijven, rekenen en kunstzinnig te ontwikkelen.

Onderzoek naar online onderwijs
Nu de stofwolken van de crisis langzaam verdwijnen, zie ik steeds meer kritische rapporten over het online onderwijs. De onderwijsinspectie wijst er terecht op dat er een negatief verband is tussen afstandsonderwijs en sociale ongelijkheid. Vervolgens concludeert men dat online onderwijs maar deels kan voldoen aan de kerntaken van het onderwijs. Dit is wat mij betreft een open deur. Bepleiters van online onderwijs hebben nooit beweerd dat technologie aan de kerntaken van het onderwijs kan voldoen, laat staan sociale ongelijkheid kan opheffen. Wie de onderwijsliteratuur erop naslaat ziet al snel dat online onderwijs onderwerp is van een decennialang debat over de voor- en nadelen voor het onderwijsleerproces.

Er is veel onderzoek gedaan naar de effectiviteit van online onderwijs. Uit deze onderzoeken blijkt dat het gebruik van online middelen bijdraagt aan een betere inbedding van betekenisvol leren in het dagelijks leven, het de betrokkenheid van de leerlingen bij het leren stimuleert en dat het in sommige gevallen het leerrendement vergroot. Andere onderzoeken laten een kritischer geluid horen en benadrukken dat de toepassing van technologie in het onderwijs in de vorm van ‘blended’ of volledig online onderwijs geen tot weinig effect heeft op schoolsucces in vergelijking met offline contactonderwijs. Daarnaast is online onderwijs doorgaans individueel van aard en kent weinig tot geen persoonlijke en visuele interacties tussen leerkracht en leerling en tussen leerlingen onderling. Bij de ontwikkeling van online onderwijs is het dus essentieel dat leerlingen zich persoonlijk betrokken voelen en multisensorisch uitgedaagd worden in het leerproces.

Pedagogiek en didactiek centraal
Ondanks het feit dat verschillende onderzoeken een wisselend beeld over de effecten van het gebruik van technologie in het onderwijs laten zien, zijn docenten doorgaans overtuigd van de werking van technologie op het onderwijsleerproces. Dat wisselende beeld ten spijt, door de huidige coronacrisis is technologie niet meer weg te denken uit het onderwijs. Of de inzet van technologie daadwerkelijk effect heeft op de kwaliteit van het onderwijs hangt sterk af van de kwaliteit en variatie van de verschillende online leeractiviteiten, de interactie van de leerling met de leerkracht en de helderheid van instructies en de mate van uitdaging in het lesmateriaal.

De positieve effecten van digitalisering zouden – ideaal gezien – dus hand in hand moeten gaan met de professionalisering van leerkrachten. Het uitgangspunt van kwalitatief leraarschap in dit online tijdperk is dat niet de technologie centraal staat, maar de pedagogiek en didactiek.

Kwalitatief onderwijs start in mijn optiek altijd met een duidelijk leerdoel. Op de weg naar dat doel kom je ontegenzeggelijk onderwijsuitdagingen tegen. Om deze op te lossen kan vervolgens technologie ingezet worden. Alleen in deze volgorde kan digitalisering een wezenlijke bijdrage leveren aan het onderwijsleerproces.

Basisregels voor kwalitatief online (kunst)onderwijs
Tijdens het ontwerpen van online onderwijs heeft OBS De Pijlstaart duidelijke keuzes gemaakt in het onderwijsaanbod: we bieden een inclusief curriculum aan, met naast de kernvakken aandacht voor kunst en cultuur. Voor alle vakken gelden bepaalde basisregels voor kwalitatief online onderwijs. Toch vraagt het ontwerpen van online kunstonderwijs om een speciale aanpak. Want nog meer dan andere vakken is het lichaam in hoge mate actief betrokken in het leerproces. Op grond van mijn ervaring als onderzoeker in kunsteducatie presenteer ik hieronder een aantal basisregels voor kwalitatief online onderwijs, waarbij activering van het lichaam het uitgangspunt is:

1. Wissel af tussen synchroon en asynchroon lesgeven.
   Synchroon: door middel van video-tools kun je live in contact komen met kinderen. Dit is essentieel voor de leermotivatie. Faciliteer ook contactmomenten tussen leerlingen. Peer-samenwerking is belangrijk voor het kunstzinnige leerproces.
   Asynchroon: opdrachten op een digitaal leerplatform die kinderen onafhankelijk van tijd en plaats kunnen maken.
2. Variatie in digitale middelen draagt bij aan leren. Gebruik bijvoorbeeld online methodes, video, audio of een tastbaar boek.
3. Presenteer elke dag een mix van cognitief digitaal werken, fysiek leren en creatief leren. Op deze wijze kunnen kinderen zich optimaal ontwikkelen en beklijft de stof beter.
4. Zorg dat de instructies voor de opdrachten heel kort en overdreven duidelijk zijn (denk hierbij bijvoorbeeld aan het omschrijven van het boek, pagina, stuur beeld, afbeeldingen).
5. Voorkom een cognitieve overload in je aanbod. Je kunt als kind online slechts een beperkte hoeveelheid informatie aan. Leidt de kinderen met kleine stapjes door de stof heen (micro-leren). Stimuleer actieve verwerking van de stof door bijvoorbeeld een korte quiz of een actieve lichamelijke opdracht te geven, die gebaseerd is op de aangeboden kennis. Wissel zoveel mogelijk af tussen tekst en beeld. Zo kan het werkgeheugen de auditieve en visuele informatie goed verwerken en ontstaat er geen overbelasting.
6. Geef met regelmaat feedback op ingeleverd werk. De tekstuele boodschap van feedback sluit echter niet altijd goed aan bij de interpretatie van de kinderen. Om de impliciete aannames van de leerkracht uit de feedback te kunnen halen, hebben kinderen zowel verbale als non-verbale aanwijzingen nodig. Dit kan door middel van videofeedback. Uit onderzoek blijkt dat kinderen visuele feedback waarderen vanwege de individuele en gepersonaliseerde aanpak.
7. Laat kinderen hun kunstzinnige werk delen op een daarvoor geschikt platform zoals Padlet. Hier kunnen ze creatieve collaboraties aangaan en feedback geven op elkaars werk.

Na de crisis
In juni 2020 openden de basisscholen hun deuren weer volledig. Ondanks het feit dat online onderwijs misschien niet alle onderwijsproblemen kan oplossen, hoop ik dat de onderwijssector niet terugkeert naar het onderwijsmodel van voor de crisis. Gebaseerd op online didactiek zijn we in staat gebleken om een breed programma aan te bieden zodat kinderen zich ontwikkelden op het gebied van rekenen en taal, zaakvakken, techniek en kunst en cultuur. Laten we open staan voor wat er wel gewerkt heeft en samen het onderwijs zo inrichten dat online middelen ons kunnen helpen het onderwijsleerproces te verrijken en het onderwijs te flexibiliseren. Om dit te realiseren zullen we meer online onderwijservaringen met elkaar moeten delen. Neem gerust contact met me op, zodat we van elkaars aanpak kunnen leren.