Artistiek onderzoek in het rurale

Auteur: Peter Sonderen | Beeld: Unsplash UL

ArtEZ-lectoraat Theorie in de kunsten kwam ruim 10 jaar geleden toevallig in aanraking met het rurale, het niet-stedelijke. Met diverse kunstenaars deed het daarna diverse artistiek onderzoekprojecten naar het rurale, de natuur en het landschap. Theorie werd zelf ook een praktijk.

Het ArtEZ-lectoraat Theorie in de kunsten richt zich op onderzoek naar de aard, de rol en de betekenis van theorie in de hedendaagse kunsten. Het verbreedde deze koers toen ruim 10 jaar geleden een verzoek kwam van de Werkgroep Tuinen van Kunstvereniging Diepenheim om ideeën te ontwikkelen voor kunstenaarstuinen. De reeds bestaande tuinen van Diepenheim, van kunstenaar/bioloog herman de vries en Urbain Mulkers (het Gazebo), moesten een toekomstbestendig vervolg krijgen.

Het begrip tuinen
Het onderzoeksproject The Non Urban Garden, De tuinen van de 21e eeuw was hierop een antwoord. De titel verbindt verschillende zaken: de niet stedelijke omgeving van Diepenheim, de rol van kunst in de rurale ruimte en het begrip tuin. Wat doet kunst in de niet stedelijke rurale ruimte, wat is of betekent een tuin en hoe ziet de tuin van de toekomst eruit?
Deze vragen legden we voor aan niet in tuinen gespecialiseerde kunstenaars in de hoop dat zij ‘belangeloos’ het verschijnsel tuin zouden onderzoeken en met meer speculatieve ontwerpen zouden komen dan gevestigde tuinspecialisten. Dat is gelukt.

Doris Denekamp en Jimini Hignett, Jeroen Kooijmans, Edward Clydesdale Thomson en Birthe Leemeijer presenteerden hun reflecties en ontwerpen op een drukbezocht seminar, waar ze kritisch werden ‘bevraagd’. Denekamp en Hignett stelden in If bees are Few hun ecologische zorg centraal: zonder bijen geen tuinen (wat leidde tot een speciaal monument voor de bij). Thomson onderzocht in Garden Fence het af-/beperkende van de tuin (leidend tot een negendelig tuinhek om Diepenheim, waarvan er een is gerealiseerd). Leemeijer benadrukte in Onbegrensde Tuinen een verborgen politieke potentie van tuinen (resulterend in migrerende tulpenkolonies). Kooijmans, ten slotte, onderzocht hoe hij beperkingen van tijd en ruimte kon opheffen en maakte in een eeuwenoude eik op ruim 9 meter hoogte een Boomtuin, bereikbaar via een wenteltrap. Alle voorstellen zijn uitgevoerd in de omgeving van Diepenheim, vergezeld van een uitgebreide hardcover publicatie. Geen van de ontwerpen lijkt meer op een reguliere tuin. Ze denken vooral na over zichzelf, als tuin.

Het aspect van het niet-stedelijke werkte het lectoraat uit in het essay (Non) Urban Art dat een analyse van kunst in de rurale ruimte bevat. Het gaat ook in op de betekenis van landschap en het vermeende dualisme van stad en land. Het voorstel is om kunstenaars onderzoek te laten doen in de rurale ruimte aan de hand van het begrip relationaliteit. De natuur of het landschap dient niet langer als fraaie museale achtergrond voor autonome kunstwerken, maar is een plek waar verschillende tijdlagen en verbindingen met andere entiteiten sluimeren, en via onderzoekspraktijken ervaarbaar en tot leven gewekt kunnen worden.

Sluimerende verstrengelingen
In het door NWA/NWO gesubsidieerde artistieke onderzoeksproject Polyphonic Landscapes (2022-24) stond de sonische relatie met het landschap centraal. Vier internationale geluidskunstenaars onderzochten ‘…hoe we met geluid en luisteren een actiever begrip van landschap kunnen scheppen. Hoe [..] ons gevoel van horen een meer lichamelijke, inclusieve, relationele en wederzijdse verbondenheid met onze omgeving [kan] bevorderen, waarbij dit laatste ecologisch wordt opgevat als een proces waarbij verschillende levensvormen, materialen, energiestromen en tijdstippen betrokken zijn…’ Samenwerkingspartner was Zone2Source dat in het Amsterdamse park gevestigd is. Dit park, de eerste vrucht van de Floriade in 1972, diende als hybride stedelijke natuur als vertrekpunt. Teemu Lehmusruusu bracht in zijn ecologische bodemonderzoek bijzondere mens/grondrelaties ten gehore (Pulse), Lia Mazzari bracht geluiden van Amsterdamse wateren live tot klinken (hydroFiles), Budhaditya Chattopadhyay deconstrueerde de ‘soundscape’ als tegenhanger van het bekritiseerde, koloniserende ‘landscape’ (Co-Sounding: Towards a Sonorous Land), Yolande Harris verbond ver van elkaar verwijderde landschappen (Vertigo and the Sound Portal). Bovendien schreven zij artikelen over hun onderzoek in een gemeenschappelijke publicatie.

Van wie is het (platte) land?
Voor de publieksmanifestatie Van wie is het (platte)land’ (Rijksmuseum Twenthe, 2023-24) benaderde het lectoraat in samenwerking met het museum vier kunstenaars artistiek om onderzoek te doen naar rurale plekken in Twente die wrijvingen in, of onbekende relaties met, of eigenschappen van het landschap aan het licht konden brengen. Daarmee werden lokaal-globale vraagstukken onderdeel van de manifestatie die onder meer uit twee tentoonstellingen bestond: Terra Libera en Extractivism. Tanja Engelberts onderzocht bijvoorbeeld geologische vervuiling en tijd (The petrochemical landscape), Budhaditya Chattopadhyay liet ongehoorde urbane en non-urbane geluiden klinken (Rituals for Situated Sonic Reverence), Wapke Feenstra toonde hoe koe en landschap elkaar voortdurend transformeren (Cow and Landscape) en Jonas Staal speculeerde over hoe na de verwachte zeespiegelstijging een toekomst van (Neder-)land op palen eruit zou kunnen zien (New New Babylon). Uitkomsten van het onderzoek werden ook gedeeld in een online catalogus en in podcasts.

Artistiek onderzoek in en met het rurale maakt ongehoorde en ongeziene verstrengelingen, verbanden, nieuwe ervaringen en kennis van onze verhouding tot de natuur ervaar- en kenbaar.

Peter Sonderen is sinds 2008 lector Theorie in de kunsten en vanaf 2010 hoofd van het door hem opgezette Honours Lab (voorheen Honours Programma) bij ArtEZ.

Impact van creatief professionals op maatschappelijke vraagstukken Online exclusive: Sociaal geëngageerde kunstwerken in de Grote Kerk

Cover #6

Radically Mine! 2024 Winnend object juryprijs Leerlingenwerk vso De Berkenschutse (Heeze) Van Abbemuseum Foto Damion Thakoer (fragment)